Ur. 16 VII 1877 w Brzezinach k. Łodzi, w drewnianym dworku rodziny Buyno, zm. 23 VI 1952 w Dobrzanowie pod S. Autorka głównie literatury dziecięcej i młodzieżowej, pisząca pod ps.: Bombaju, Ciocia Mania, J. Brzostek, Jagmin, M, MB, MB-A, Myśliwy z Dobrzanowa, Wasza Redaktorka, Zbysław z Dobrzanowa, Zdzisław z Dobrzanowa, Maria Bujno. Jednym z trzech jej synów był pilot myśliwski z czasów II woj. świat. oraz autor książek o tematyce wspomnieniowej i batalistycznej, Bohdan Arct (zob.).
„Maria pochodziła z rodziny religijnej, w której dużą wagę przywiązywano do tradycji kościelnych. Ojciec - Adolf - był poborcą podatkowym od towarów konsumpcyjnych, matka [Waleria ze Szczuków] zajmowała się domem i wychowywała [siedmioro] dzieci. Przyszła pisarka do dziesiątego roku życia otrzymywała domowe wykształcenie pod opieką guwernantki. Nast. uk. Instytut Maryjny [w Warszawie] oraz Wyższe Kursy Żeńskie Literatury im. Adama Baranieckiego [w Krakowie]. Po ukończeniu szkół wyjechała za granicę, gdzie doskonaliła znajomość języków obcych, w tym angielskiego, francuskiego i czeskiego.
Wkrótce po tym [w 1901] wyszła za mąż za Zygmunta Arcta [najstarszego] syna założyciela znanej firmy wydawniczej w Warszawie, późniejszego jej właściciela. Odtąd Maria Buyno była związana z wydawnictwem Arctów również lub przede wszystkim jako autorka książek dla dzieci i młodzieży oraz redaktorka czasopism dziecięcych »Moje Pisemko« [od 1902 współredaktorka, od 1905 redaktor naczelna; na łamach pisma funkcjonowała Gawęda listowa, gdzie odpowiadano „na każde dziecięce pytanie”] i »Nasz Świat«. Periodyk o tematyce geograficzno-podróżniczej dla starszych dzieci”.
Ogółem w dorobku literackim pisarki znajduje się około 80 tytułów dla dzieci i młodzieży, zróżnicowanych tematycznie i gatunkowo. Pisała również utwory science fiction, np. Wyspa mędrców (1929-1930), Zielony szaleniec (1933), Dziecko morza (1934) oraz podejmowała próby interpretacji z zakresu sztuki i literatury, np. John Ruskin i jego poglądy (1901; debiut), Narcyza Żmichowska (Gabryela) i jej dzieła (1902). Dokonała też 14 przekładów i przeróbek polskich i obcych tekstów literackich, m.in. z jęz. ang., franc. i czes.
Spośród książek B.-A. dla dzieci i młodzieży największą popularność zdobyła Kocia mama i jej przygody (od 1905 do 1937 wznawiana siedmiokrotnie). Utwór stanowi wierne odbicie rodzinnego domu pisarki i oddaje ideę fanciszkanizmu, ukazując „piękno życia na wsi, umiłowanie przyrody, ale też niemałą zależność zwierząt od ludzi, która nierzadko przeradza się w wielkie przyjaźnie”.
W 1920 pisarka opublikowała jedną z najbardziej wartościowych i ponadczasowych książeczek dla dzieci. Słoneczko to wzruszająca opowieść o 11-letniej sierocie, złotowłosej Marysieńce, której dobroć i wyjątkowa pogoda ducha sprawiły, iż do dziś wielu dorosłych czytelników uznaje tę pozycję za „książkę swego dzieciństwa”. W tej pozornie prostej opowieści osile charakteru i umiejętności wybaczania uważny odbiorca dostrzeżerównież treść metaforyczną, głębszą, wykraczającą poza tekst zasadniczy - jak w każdej mądrej przypowieści - co dowodzi, iż ta „naiwna” literatura nie wyznacza granicy wiekowej odbiorcy. Twórczość B.-A. doceniana jest przez literaturoznawców ze względu na żywo skonstruowaną akcję, promowanie wrażliwości i jednocześnie krytykowana za przejaskrawione wizerunki bohaterów oraz przesadnie wyeksponowany dydaktyzm i momenty sentymentalno-sensacyjne.
W 1927 rodzina Arctów kupiła dworek w Dobrzanowie, w pobliżu Kotunia. Z czasem ów z założenia domek letniskowy stał się faktycznym domem zarówno Marii (od 1939) jak i jej najmłodszego syna z rodziną: „Zamieszkuje w białym dworku, do którego prowadzi kręta, piaszczysta droga. […] Zrujnowany, odcięty od świata dworek, w którym panowały dość prymitywne warunki życia, nie był wymarzoną przystanią życiową dla Beryl - żony Bohdana, wychowanej w Londynie. Jednak w dobrzańskiej pustelni, położonej na rozległej, podlaskiej równinie Bohdan Arct utwierdził się w przekonaniu, iż chce podjąć się pracy pisarskiej. Pisał bardzo dużo i w zawrotnym tempie”.
W 1947 pisarka wstąpiła do Związku Literatów Polskich. Jednak w 1949 jej twórczość została objęta cenzurą, łącznie z zakazem publikowania utworów dla dzieci i młodzieży oraz wycofaniem istniejących już książek z bibliotek. Kilka pozycji ukazało się dopiero po 1956. Na przełomie XX i XXI w. podstawowy dorobek literacki autorki Wsi szczęśliwej został przypomniany np. przez Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne (Polwen), w serii „Biblioteka Młodego Polaka”. Obecnie tylko nieliczne pozycje dostępne są w sprzedaży w formie „książek mówionych”, czyli audiobooków.
B.-A. zm. 23 VI 1952 w Dobrzanowie i została pochowana na cm. parafialnym w Żeliszewie Podkościelnym.
Bryzek R., Łupińska K., Dydaktyczny charakter prozy Marii Buyno-Arctowej, „Notatnik Multimedialny” 2013, nr 1-2, s. 47-62; Łupińska K., Maria Buyno-Arctowa - szkic do portretu, [w:] Powrót Marii Buyno-Arctowej. Proza dla dzieci z pozycji wczoraj i dziś, red. A. Książek-Szczepanikowa, S. 2007, s. 17-22; Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, [przew. kom. red. J. Krzyżanowski, od 1976 Cz. Hernas], W. 1988, t. II, s. 124; Nadolna M., Dzielna opiekunka, czyli „Kocia Mama i jej przygody” Marii Buyno-Arctowej, „Guliwer” 2009, nr 4, s. 12-16; Czyż A., Pamięć pisarza i pole pracy. Gabinet Bohdana Arcta na polonistyce siedleckiej, „Szkice Podlaskie” 2006, z. 14, s. 225-232.
(autor Violetta MACHNICKA)