Ur. się 7 XI 1849 w Sabniach, pow. Sokołów Podl., s. Antoniego, właściciela ziemskiego. Po ukończeniu gim. w S. w 1868 r. rozpoczął studia prawnicze w Szk. Głównej w W. Po roku przeniósł się na Wydz. Lekarski, gdzie dypl. uzyskał 18 VI 1874 już w UW. Przez krótki czas pracował w klinice położniczo-ginekologicznej prof. Ludwika Neugebauera. W 1875 r. T. wyjechał do Rosji, gdzie w Dimitrowsku w gub. orłowskiej objął posadę lekarza ziemskiego. Podczas wojny ros.-tureckiej był lekarzem wojsk. najpierw w Tbilisi, a następnie we Władykaukazie, Nalczyku oraz jako lekarz 8 Pułku Piechoty Kabardinowskiego. W trakcie wojny nie tylko zajmował się leczeniem, ale też prowadził wykłady z higieny dla młodych Kabardyjczyków. Po zakończeniu służby wojsk. T. został lekarzem ziemskim w Szczygrach w gub. kurskiej. Skutecznie walczył z błonicą i tyfusem plamistym, zaciągnął kordon sanitarny, urządzał kwarantanny oraz organizował kolumny dezynfekcyjne. Za ofiarną pracę otrzymał oficjalne podziękowanie prezesa ziemstwa.
W 1884 r. T. powrócił do Polski, w rodzinne strony. Objął stanowisko ordynatora w szpit. św. Piotra i Pawła w Sterdyni. Tutaj, podobnie jak w Rosji, okazał się doskonałym lekarzem i organizatorem. Zaniedbany prowincjonalny szpital zreorganizował i przebudował, na funkcjonowanie placówki pozyskał fundusze od właścicieli ziemskich. Wśród lokalnej społeczności prowadził akcję oświat. na temat higieny, a zdobyte w Rosji doświadczenie w walce z cholerą wykorzystał w Sterdyni podczas epidemii w 1892 r., skutecznie chroniąc mieszkańców miejscowości i okolic przed tą groźną chorobą.
Po dziesięciu latach pracy w rodzinnych stronach, w 1894 r. T. przeniósł się do W. Piastował szereg stanowisk, m.in.: lekarza miejskiego, lekarza szkół miejskich, lekarza kilku fabryk oraz higienisty teatrów warszawskich. Następnie był ordynatorem oddz. chorób wewnętrznych szpit. praskiego, a stanowisko to pełnił do końca swoich dni. Jednym z ważniejszych osiągnięć T. na polu medycyny było otwarcie 24 V 1899 Warszawskiego Instytutu Szczepienia Ospy. Podjęcie tej inicjatywy poprzedził podróżą po europejskich ośrodkach szczepień, odwiedził wówczas Paryż, Berlin, Triest, Lw., Budapeszt i Wiedeń. Podróż pozwoliła mu przygotować się do założenia nowocześniej, jak na ówczesne standardy, placówki szczepień, a z dostępnej w niej limfy bezpłatnie korzystały organizacje dobroczynne.
T. był jednym z najaktywniejszych działaczy warszawskiego ruchu higienicznego, od samego początku związany był z powstałym w 1898 r. Warszawskim Tow. Higienicznym (WTH) i pełnił w nim funkcję sekr. Udzielał się w pracach Wydz. Higieny Miast i Mieszkań, to jego staraniem zostały otwarte kuchnie dla najuboższych mieszkańców W., gdy w okresie rewolucji 1905 r. wielu robotników zasiliło szeregi bezrobotnych. Brał również udział w pracach komitetu fundacji Wawelbergów i budowanych przez nią mieszkań dla robotników na Woli. Opracował regulamin mieszkań oraz sprawował opiekę lekarską i sanitarną.
T. angażował się również w prace Wydz. Wychowawczego, w którym zajmował się higieną dzieci i młodzieży. Oprócz rozważań teoretycznych prowadził badania nad stanem zdrowia i higieny uczniów oraz panującymi w warszawskich szkołach warunkami nauczania. Doktorowi Józefowi Markiewiczowi pomagał organizować kolonie, prowadząc nieodpłatnie badania kwalifikacyjne. Jednak najwięcej wysiłku włożył w prace Wydz. Ludowego WTH, była to poniekąd konsekwencja jego długoletniej pracy w środowisku wiejskim i uboższej ludności miast. Przede wszystkim działał na rzecz higieny osobistej, a szczególnie czystości ciała. W tym temacie T. opublikował szereg prac, za jego sprawą w wielu miejscowościach kraju zaczęto budować łaźnie, a wśród nich modelową dla służby dworskiej w Cieleśnicy pod Białą. Łaźnie z inicjatyw T. budowano również w W., był też pomysłodawcą budowy łaźni dla pielgrzymów w Częstochowie.
Za swoje pomysły rozwiązań w zakresie organizacji higieny otrzymywał nagrody, m.in. na wystawie higienicznej we Lw. w 1888 r. wręczono mu list pochwalny za projekt rzeźni dla małego miasta; na IX Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w Kr. w 1900 r. otrzymał dyplom hon. za „znakomite pomysły w dziedzinie uzdrowotnienia ludu roboczego”, a na X Zjeździe Lekarzy i Przyrodników we Lw. w 1907 r. T. został nagrodzony złotym medalem za projekty kąpielisk miejskich i wiejskich.
Oprócz członkostwa w WTH T. udzielał się w pracach m.in. Tow. Higieny Praktycznej im. Bolesława Prusa, Warszawskiego Tow. Lekarskiego, Wileńskiego Tow. Lekarskiego, którego był czł. korespondentem, Wydz. Kąpieli Warszawskiego Tow. Dobroczynności, Komitetu Ogrodów W. E. Raua.
T. posiadał bogatą wiedzę i doświadczenie; to w połączeniu z talentem popularyzatorskim i temperamentem literackim, zaowocowało kilkudziesięcioma publikacjami. Jego artykuły ukazywały się w „Czasopiśmie Lekarskim”, „Gazecie Lekarskiej”, „Kronice Lekarskiej”, „Medycynie”, „Zdrowiu” oraz prasie nielekarskiej, m.in. na łamach: „Kurjera Warszawskiego”, „Gazety Świątecznej”, „Głosu” i „Kraju”. Wydał również kilka książek i broszur, m.in.: Listy do młodzieńca o wyborze stanu (1891), Obrazki wiejskie (1892), Przewodnik dla służby zdrowia (1893), Dla zdrowia ludu (1896), zbiór wybranych artykułów: Pilne sprawy higieniczne (1896), Mieszkania dla robotników z planami domów (wspólnie z R. Wojniczem, 1896), Niedole starości (1903), Dlaczego? Pogadanki z uczniami o zachowaniu zdrowia (1907), Kąpiele (1910).
Doktor utrzymywał kontakty ze światem literackim, m.in. przyjaźnił się z Bolesławem Prusem (Głowacki Aleksander – zob.). Pisarz pomógł zadebiutować bratanicy T., powieściopisarce Helenie Mniszkównej, recenzując rkps jej debiutanckiej powieści Trędowata.
Zm. 30 VII 1910 w W. po długoletniej chorobie nerek. Został pochowany w rodzinnym grobowcu w Zembrowie k. Sokołowa Podl.
Zdanowicz, S., Dr Józef Tchórznicki. Wspomnienie pośmiertne, „Gazeta Lekarska” 1910, nr 35, s. 819-22; R., Dr Józef Mniszek Tchórznicki, „Przegląd Lekarski” 1919, nr 32, s. 480-81; Wejssel A., Ś. p. D-r Józef Mniszek Tchórznicki, „Zdrowie” 1919, z. 9, s. 712-16; Szarejko P., Słownik lekarzy polskich XIX w., t. I, W. 1991, s. 548-51; Demel M., Sterdyń i jej lekarze, „Rocznik Bialskopodlaski” 1998, T. 6, s. 40-44; Tarkowski P., Dla zdrowia ludu. Zasługi doktora Józefa Tchórznickiego na polu higieny, [w:] Czystość i brud. Higiena w XIX wieku. Wokół przełomu bakteriologicznego, red. W. Korpalska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2016, s. 123-35; Fot. ze zbiorów PAU http://pauart.pl/app/artwork?id=BZS_RKPS_6545_k_5_l [dostęp: 15.05.2020]. Autor skłania się do nazwiska Tchórznicki, ponieważ bohater biogramu swoje publikacje takowym podpisywał. Natomiast w literaturze przedmiotu pojawiają się również formy: Mniszek-Tchórznicki, Tchórznicki Mniszek.
(autor Paweł TARKOWSKI)