Ur. się 22 VI 1946 w Nowym Sączu (ówczesne woj. krakowskie) w domu przy ul. Zdrojowej 47 w dzielnicy Przetakówka jako czwarte dziecko (trzeci s.) Michaliny z domu Waśko i Józefa Oleksego. Ojciec z wykształcenia stolarz pracował w charakterze brygadzisty w miejskiej spółdzielni „Twórczość” przy ul. Lwowskiej oraz prywatnym warsztacie stolarskim przy ul. Kraszewskiego. Matka prowadziła dom, w wolnych chwilach oddając się pasji hafciarskiej.
W 1960 r. O. ukończył Szk. Podst. nr 3 im. Jana Kochanowskiego w Nowym Sączu, pocz. zlokalizowaną przy ul. Czarnieckiego, a następnie przeniesioną do budynku przy ul. Szkolnej. W czasie nauki działał w strukturach samorządu uczniowskiego szk. sprawując funkcję starosty klasy. Wychowany w religijnej rodzinie, od najmłodszych lat sprawował posługę jako ministrant w czasie nabożeństw w rzymsko-kat. kościele pw. św. Małgorzaty w Nowym Sączu (ob. Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty), obejmując obowiązki przywódcy grupy ministrantów. Naukę kontynuował w Niższym Seminarium Duchownym przy ul. Dzierżyńskiego (ob. ul. Mościckiego) w Tarnowie, stanowiącym odpowiednik dzisiejszej ogólnokształcącej szk. ponadpodst. z programem nauczania znacząco wzbogaconym o treści religijne oraz internatem o zaostrzonym rygorze, w zamyśle twórców przygotowującej do kontynuowania kształcenia w WSD w Tarnowie. W 1963 r. komunistyczne władze (minister oświaty Wacław Tułodziecki), w wyniku kolejnej fali antykościelnych represji, doprowadziły do rozwiązania szk. i wydalenia 150 alumnów (w tym O.). Program ostatniej klasy realizował w I LO im. Kazimierza Brodzińskiego (poeta, tłumacz, krytyk, wybitny przedstawiciel nurtu preromantyzmu) w Tarnowie, zdając maturę w 1964 r.
Po pozytywnym wyniku egzaminów wstępnych rozpoczął studia na Wydz. Handlu Zagranicznego Szk. Gł. Planowania i Statystyki w W. (dalej: SGiPS, ob. Szk. Gł. Handlowa). W pierwszym semestrze nauki został starostą grupy nr 56. W dalszym okresie studiów aktywny działacz Zrzeszenia Studentów Polskich (dalej: ZSP), wybrany przez środowisko studentów handlu zagranicznego na stanowisko przew. rady wydziałowej organizacji. Studia z oceną bardzo dobrą ukończył w 1969 r. na podstawie pracy magisterskiej pt. Prawo do znaku towarowego, po czym otrzymał etat asystenta (1969-72), a następnie starszego asystenta (1972-77) w Zakładzie Prawa Cywilnego i Handlowego Państw Obcych Katedry Prawa Międzynarodowego SGiPS.
Wraz z podjęciem pracy nauk. wstąpił do PZPR oraz Ogólnopolskiej Rady Młodych Pracowników Nauki. W l. 1973-75 sprawował funkcję sekretarza Komitetu Zakładowego PZPR w SGiPS. Przez część okresu pracy akademickiej pozostawał tajnym współpracownikiem wojskowego Agenturalnego Wywiadu Operacyjnego PRL o pseudonimie „Piotr”/„Olaf” (1970-78). W 1977 r. uzyskał st. dr. nauk ekonomicznych na podstawie dysertacji pt. Umowa licencyjna w obrocie zagranicą (promotor: doc. dr hab. Andrzej Całus). W 1977 r. na krótko zatrudniony jako adiunkt w Instytucie Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Prawa Międzynarodowego SGPiS.
Od 1977 r. w aparacie partyjnym szczebla centralnego na stanowisku inspektora w Wydz. Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR. W l. 1981-86 kierownik biura Centralnej Komisji Rewizyjnej KC PZPR, równolegle urzędnik administracji rządowej zatrudniony jako doradca w Biurze Prasowym Urzędu Rady Ministrów (dalej: BP URM), następnie objął funkcję I sekr. KW PZPR w B. Podl. (1987-89). Na czele bialskopodlaskiego KW PZPR wsławił się charakterystycznym, niesztampowym stylem wykonywania obowiązków, zyskując popularność pośród miejscowej ludności. Utrzymywał życzliwe stosunki z lokalnym duchowieństwem oraz ówczesnym siedleckim bp. diecezjalnym Janem Mazurem (zob.). W czasie kierowania strukturami partii komunistycznej w regionie bialskopodlaskim wyróżnił się wydaniem rekordowej w skali kraju liczby pozwoleń na budowę świątyń rzymskokat.
Często osobiście podejmował interwencje w sprawie skarg i zażaleń przesyłanych przez obywateli do KW lub zgłaszanych za pośrednictwem redakcji „Słowo Podlasia” w czasie jego dyżurów interwencyjnych. Interwencje dotyczyły zarówno spraw poważnych, takich jak doprowadzenie do odpowiedzialności karnej kierowców przywłaszczających paliwo służbowe w jednym z zakładów pracy, zainicjowania budowy regionalnej sieci wodociągowej czy wyznaczenie dodatkowych stałych dyżurów lekarskich ginekologów-położników w remontowanym szpitalu, gdzie czasowo wyłączono z użytkowania porodówkę, czy też nieco mniej istotnych z punktu widzenia partii, jak przyznanie w trybie natychmiastowym nowego aparatu telefonicznego dla oczekującej kombatantki. W kontaktach z mieszkańcami zapamiętany jako błyskotliwy polemista o życzliwym usposobieniu.
W 1989 r. powrócił do W. obejmując stanowisko ministra – czł. Rady Ministrów do spraw współpracy ze związkami zaw. w gabinecie Mieczysława F. Rakowskiego. Od II do IV 1989 r. uczestniczył w negocjacjach między przedstawicielami władzy, opozycji demokratycznej oraz strony kościelnej w ramach obrad tzw. „Okrągłego Stołu” jako jeden z reprezentantów strony rządowej w zespole ds. pluralizmu związkowego pod współprzewodnictwem Tadeusza Mazowieckiego, Romualda Sosnowskiego oraz Aleksandra Kwaśniewskiego.
W wyniku wyborów 4 VI 1989 O. uzyskał mandat posła na Sejm PRL X kadencji (1989-91) z okręgu bialskopodlaskiego z listy PZPR, osiągając wynik 22 831 głosów. W czasie trwania kadencji zasiadał z ramienia Parlamentarnego Klubu Lewicy Demokratycznej m.in. w Komisji Spraw Zagranicznych, Komisji Ustawodawczej, Komisji Konstytucyjnej, Komisji Przekształceń Własnościowych, Komisji Administracji i Spraw Wewnętrznych. Był autorem dwóch zapytań poselskich oraz pięciu interpelacji. Czł. pol. Delegacji do Zgromadzenia Parlamentarnego Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (dalej: OBWE, l. 1989-93).
Po rozwiązaniu PZPR w I 1990, współtworzył ugrupowanie o nazwie Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: SdRP). W Sejmie okresu transformacji ustrojowej autor pięciu interpelacji (w tym jednej dotyczącej roszczeń rewindykacyjnych rolników przesiedlonych z regionu bialskopodlaskiego w ramach tzw. Akcji „Wisła” w X 1949, skierowanej na ręce ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej) oraz dwóch zapytań. W X 1991, w wyniku przyśpieszonych wyborów parlamentarnych, wybrany posłem na Sejm RP I kadencji (1991-93) jako kandydat Sojuszu Lewicy Demokratycznej (wówczas koalicyjnego komitetu wyborczego ugrupowań lewicowych, dalej: SLD) w okręgu obejmującym woj. bialskopodlaskie i siedleckie z wynikiem indywidualnym 18 511 głosów. W czasie I kadencji Sejmu RP zasiadał m.in. w Komisji Spraw Zagranicznych, Komisji Stosunków Gospodarczych z Zagranicą i Gospodarki Morskiej oraz trzech nadzwyczajnych komisjach ds. rozpatrzenia projektów ustaw konstytucyjnych. Był autorem dwóch zapytań i jednej interpelacji poselskiej. Z mównicy sejmowej wygłosił 87 wystąpień. W III 1993 podczas II kongresu SdRP powołany na jednego z wiceprzew. ugrupowania (obok Leszka Millera i Izabeli Sierakowskiej). W wyborach parlamentarnych we IX 1993 uzyskał mandat posła na Sejm RP II kadencji (1993-97) jako kandydat z ramienia koalicyjnego komitetu SLD otwierający listę wyborczą w okr. siedleckim z wynikiem 24 843 głosów.
W X 1993 na mocy ustaleń koalicyjnych między zwycięskim SLD a współtworzącym ówczesną większość parlamentarną PSL O. objął stanowisko Marszałka Sejmu RP otrzymując w głosowaniu poparcie 357 posłów przy 22 głosach przeciwnych i 57 wstrzymujących się. W II 1995, w wyniku przesilenia polit. w szeregach koalicji SLD-PSL, na mocy konstruktywnego wotum nieufności O. został wskazany jako kandydat na urząd Prezesa Rady Ministrów RP w miejsce Waldemara Pawlaka (PSL), następnie desygnowany na stanowisko przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę. Pracami Rady Ministrów kierował przez 336 dni. Zrezygnował ze stanowiska w I 1996 w wyniku tzw. „afery Olina” (zarzuty ze strony ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Andrzeja Milczanowskiego wobec O. sugerujące wieloletnią współpracę agenturalną premiera z wywiadem ros. pod ps. „Olin”– wszczęte śledztwo umorzono ze względu na niemożność ustalenia stanu faktycznego). W Sejmie RP II kadencji należał do Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Stosunków Gospodarczych z Zagranicą. Jako poseł nie wykazał wówczas aktywności w zakresie składania zapytań, interpelacji i oświadczeń poselskich. Z mównicy sejmowej przemawiał 5 razy. Po rezygnacji ze stanowiska premiera, w wyniku wcześniejszego wyboru na urząd Prezydenta RP dotychczasowego przew. SdRP Aleksandra Kwaśniewskiego, O. objął funkcję przew. partii (1996-97).
W wyborach parlamentarnych z IX 1997 po raz kolejny z powodzeniem ubiegał się o reelekcję jako lider listy wyborczej koalicji SLD w okr. siedleckim z wynikiem 27 259 głosów. W XII 1996, po przegranych dla lewicy wyborach i przejściu ugrupowania do opozycji, zrezygnował ze stanowiska przew. SdRP. W Sejmie III kadencji (1997-2001) zasiadał w Komisji Gospodarki, Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Europejskiej. Z mównicy sejmowej wygłosił 23 przemówienia, skierował 16 interpelacji oraz 12 zapytań. W okresie wykonywania mandatu posła III kadencji podjął znaczącą ilość interwencji dotyczących ówczesnej problematyki regionu siedleckiego.
Przejawem jego aktywności były m.in. zapytania w sprawach: wpisania Domu Pracy Twórczej „Reymontówka” w Chlewiskach do rejestru zadań prowadzonych przez pow. siedlecki, przydzielenia środków finansowych dla szkół w byłym woj. siedleckim, likwidacji Zakładu Przewozów Towarowych PKP w S., planowanej likwidacji jednostek wojskowych w S., wypłaty trzynastej pensji za 1998 r. dla pracowników służby zdrowia w byłym woj. siedleckim. Na ręce prezesa Rada Ministrów RP Jerzego Buzka skierował m.in. interpelację dotyczącą wielkości środków finansowych na opiekę społeczną realizowaną przez gminne ośrodki pomocy społ. w pow.: siedleckim, sokołowskim, mińskim, łosickim i garwolińskim czy też realizacji kontraktu zadaniowego w 1998 r. pomiędzy prezesem Krajowego Urzędu Pracy a dyr. Woj. Urzędu Pracy w S. Do Min. Zdrowia i Opieki Społecznej zaadresował interpelację w sprawie nakładów finansowych na samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej w woj. siedleckim, po czym – uzyskując niesatysfakcjonującą odpowiedź, zdecydował się na ponowną interpelację.
W wyborach parlamentarnych we IX 2001 uzyskał mandat posła z okr. siedlecko-ostrołęckiego z wynikiem 55 703 głosów. W Sejmie IV kadencji zasiadał w Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Europejskiej (w l. 2001-04 jako przew.). Wygłosił 43 oświadczenia, autor 4 interpelacji (w tym m.in. w sprawie przyspieszenia terminu budowy obwodnic Garwolina i MM oraz w sprawie dalszego funkcjonowania Laboratorium Delegatury Woj. Inspektoratu Ochrony Środowiska w MM). W l. 2003-04 wiceprzew. SLD. Wicepremier, minister spraw wewnętrznych i administracji w rządzie Leszka Millera (I-IV 2004), następnie Marszałek Sejmu RP IV kadencji (IV 2004-I 2005). Zrezygnował ze stanowiska po niekorzystnym orzeczeniu sądowym stwierdzającym zatajenie w oświadczeniu lustracyjnym faktu współpracy agenturalnej z wywiadem wojsk. w l. 1970-78 (sprawa umorzona po kasacji do Sądu Najwyższego w 2007). Od XII 2004 do V 2005 przew. SLD. Bezskutecznie ubiegał się o mandat senatora w okr. siedleckim w wyborach parlamentarnych we IX 2005 osiągając wynik 39 030 głosów, zajmując dziewiąte miejsce na dwudziestu kandydatów przy trzech mandatach wg obowiązującej wówczas ordynacji.
W okresie sprawowania mandatu posła na Sejm RP O. dyżurował w S. w swoim biurze poselskim znajdującym się w l. 1991-2005 w następujących lokalizacjach: ul. 3 Maja 51, ul. AK 11, ul. Piłsudskiego 56. W III 2007 został bohaterem afery podsłuchowej tzw. „taśm Oleksego”, na których zarejestrowano nieprzychylne wypowiedzi O. o części polityków pol. lewicy (m.in. A. Kwaśniewskim). W wyniku publikacji nagrań zrezygnował z członkostwa w SLD.
W l. 2001-15 pracownik nauk.-dydaktyczny Akad. Finansów w W. sprawujący funkcję kierownika katedry oraz dziekana Wydz. Stosunków Międzynarodowych uczelni, równolegle czł. rad nadzorczych spółek: KSP Polonia Warszawa SA oraz J.W. Construction Holding SA W II 2010 ponownie przyjęty w poczet członków SLD. W l. 2012-15 wiceprzew. partii.
Kawaler wielu odznaczeń krajowych i zagranicznych, m.in. Krzyża Kawalerskiego i Oficerskiego OOP, Srebrnego Krzyża Zasługi, Medalu KEN, Krzyż Wielki II Klasy Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec, Wielki Krzyż Komandorski Orderu „Za Zasługi dla Litwy”. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim OOP. Od X 2015 patron sali posiedzeń komisji nr 2 w Nowym Domu Poselskim.
Zm. 9 I 2015 w W. w wyniku choroby nowotworowej. Pochowany 16 I 2015 na Cm. Wojskowym na Powązkach (kwat. C6, rząd „tuje”, grób nr 4). Od 1983 r. żonaty z Marią Szaryj (ur. 1946) politolożką, działaczką społ., wiceprezesem, a następnie prezesem Zarz. Krajowego PCK (2004-05). Ojciec Michała (ur. 1983) oraz Julii (ur. 1985).
Leśniak J., Choć po lewicy, a wszelako prawy... Józef Oleksy 1946–2015, Nowy Sącz 2016; „Monitor Polski” 1989, nr 21, pozycja (dalej poz.) 151, 1991, nr 41, poz. 288, 1993, nr 50, poz. 470, 1997, nr 64, poz. 620; Leśniak J., Miał być księdzem, „Gazeta Krakowska” 1993, nr 240 z 15 X; Władyka W., Lawina, „Polityka” 1996, nr 4, s. 6; Olczyk E., Ministrant, niedoszły ksiądz, sekretarz wojewódzki PZPR. Kim był Józef Oleksy?, „Gazeta Wyborcza” 2005, nr 18, s. 2; Zaremba P., Józef Oleksy, upadły baron, „Dziennik” 2007, nr 230 z 13 X 2007; Waszkielewicz B., Pod urokiem Oleksego, „Sądeczanin” 2011, nr 8, s. 27-30; Berdychowski Z., Wspomnienie o Józefie Oleksym, „Sądeczanin”, 2015, nr 1, s. 50; Strzyga L., Józef Oleksy: ministrant, sekretarz i premier III RP, „Gazeta Krakowska” 2015, nr 10, s. 6-7; Skoczylas J., Dobry komuch, „Gazeta Wyborcza”, 2015, nr 12, s. 28-29; Majda J., Funkcjonowanie i likwidacja Niższego Seminarium Duchownego w Tarnowie w okresie Polski Ludowej, Tarnów 2001, s. 439-52; Migalski M., Wojtasik W., Mazur M., Polski system partyjny, W. 2006, s. 229; Wiatr J., Rządowe kadry – spojrzenie socjologa i byłego ministra [w:] Elity rządowe III RP. Portret socjologiczny, red. J. Raciborski, W. 2006, s. 354-55; Kowal P., Koniec systemu władzy, W. 2012, s. 424; Dudek A., Historia polityczna Polski 1989–2012, W. 2013, s. 292; Modzelewski K., Zajeździmy kobyłę historii. Wyznania poobijanego jeźdźca, W. 2013, s. 329, 418; Józef Oleksy patronem sali komisyjnej [w:] Kronika Sejmowa (opr. zbiorowe), W. 2015, s. 22; Premier Józef Oleksy złożył rezygnację [w:] archiwum.rp.pl [dostęp: 20 październik 2019]., Koniec sprawy lustracyjnej Oleksego [w:] archiwum.wyborcza.pl [dostęp: 20 październik 2019]; Zapis rozmowy Oleksego z Gudzowatym [w:] wiadomości.dziennik.pl [dostęp: 20 październik 2019]; Pogrzeb Józefa Oleksego: Były premier odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski [w:] polskatimes.pl [dostęp: 25 paź-dziernik 2019]; Wyszukiwarka nagrobków [w:] cmentarzekomunalne.com.pl/mapa/szukaj [dostęp: 25 październik 2019]; Józef Oleksy nie żyje. Miał 68 lat [w:] fakty.interia.pl [dostęp: 24 październik 2019]; Premier Józef Oleksy złożył rezygnację SLD [w:] wp.pl [dostęp: 22 październik 2019]; Józef Oleksy ponownie członkiem SLD [w:] fakty.interia.pl [dostęp: 22 październik 2019]; Nie każdemu było dane kończyć liceum o takiej tradycji [w:] i-lo.tarnow.pl [dostęp: 22 październik 2019]; dr Józef Oleksy [w:] nauka-polska.pl [dostęp: 20 październik 2019]; Archiwum Danych o Posłach (zakładki X, I, II, III, IV Kadencji Sejmu PRL/RP) [w:] sejm.gov.pl [dostęp: 23 październik 2019]; Wybory Sejmu: wyniki wyborów: okręg wyborczy nr 18 Siedlce [w:] wybory2001.pkw.gov.pl [dostęp: 23 październik 2019], Wybory do Senatu Rzeczypospolitej Pol-skiej [w:] wybory2005.pkw.gov.pl [dostęp: 24 październik 2019]; Informacja o składzie rady nadzorczej KSP Polonia Warszawa [w:] https://archive.is/ScDF4 [dostęp: 24 październik 2019]; Informacja o składzie rady nadzorczej J.W. Construction [w:] https://archive.is/y67b [dostęp: 24 paź-dziernik 2019]; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:JKRUK_20090524_J%C3%93ZEF_OLEKSY_BUSKO_IMG_7314.jpg; dostęp 26.04.2021].
(autor Damian FIOŁEK)