Pochodziła z zamożnej i wpływowej rodziny magnackiej, była c. Karoliny Teresy Radziwiłłówny (1707-65), kanclerzanki litewskiej oraz Kazimierza Leona Sapiehy (1697-1738), gen. artylerii litewskiej, miała dwóch braci – Aleksandra Michała (1730-93), hetmana polnego i kanclerza wielkiego litewskiego oraz Michała Ksawerego (1735-66), krajczego litewskiego i gen. mjr. oraz siostrę Mariannę (1732-3). Posiadała przyrodnie rodzeństwo – dwie siostry: Teofilę Strzeżysławę Sapieżynę (1742-1816), krajczynię litewską i pamiętnikarkę oraz Annę Dobrogniewę Lanckorońską (1745-82), kasztelanową kijowską, a ponadto brata Augusta Dobrogosta Jabłonowskiego (1769-90), rotmistrza jazdy.
Ur. się 22 VI 1728 w Wołpie (woj. nowogródzkie), wychowywała się w domu rodzinnym pod okiem matki, a po śmierci ojca (w 1738 r.), pozostawała pod opieką ojczyma Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (1711-77), pisarza i historyka oraz wojewody nowogródzkiego, który posiadał zasadniczy wpływ na wychowanie młodej Anny Pauliny w „kulcie dla nauki i wiedzy”. W 1750 r. poślubiła Jana Kajetana Jabłonowskiego (1699-1764), przyszłego wojewodę bracławskiego, z którym odbyła kilkuletnią podróż po Europie: do Austrii, Niemiec, Francji, Włoch i do Hiszpanii. Po powrocie do kraju przejęła w zarząd majątki ziemskie, natomiast jej mąż nadal podróżował, ale podczas jednego ze spotkań obu małżonków w Ostrogu – 5 III 1764 - Jan Kajetan zm. Odtąd młoda wdowa zajęła się działalnością publiczną i ekonomiczną, podróżując między Lw., Ostrogiem i Kockiem.
W 1768 r. księżna zaangażowała się w przygotowanie konfederacji barskiej – pocz. we Lw., w następnym roku w Kocku i Siemiatyczach – tutaj zwłaszcza w 1769 r. pracowała nad projektami konfederacji, uczestniczyła w tajnych naradach oraz opłacała własnych żołnierzy, walczących z wojsk. ros. Historycy uważają, że J. była inicjatorką konfederacji szlacheckich – m.in. chełmskiej, bełskiej, mazowieckich, podlaskiej i części litewskich. Z tego powodu w poł. 1769 r. została zmuszona do wyjazdu z kraju i do emigracji, wraz z władzami konfederacji, na Słowację (przebywała m.in. w Koszycach i Preszowie), i w tym samym 1769 r. wyjechała w podróż po krajach europejskich. Zwiedziła wówczas Austrię, Francję, Szwajcarię, Włochy, także Hiszpanię oraz Anglię, Niemcy i Holandię, spotykając się z władcami państw, reprezentując interesy konfederacji barskiej, ale także zapoznawała się z rozwojem nowoczesnego rolnictwa i hodowli w tych krajach. Sprowadziła wówczas do swych majątków podlaskich i lubelskich okazy bydła holenderskiego i tyrolskiego, a nadto owce merynosy, nie wspominając już o upowszechnieniu przez księżną uprawy ziemniaków. Do kraju powróciła w 1771 r., a w 1773 r. wprawdzie pogodziła się z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, ale nie zrezygnowała ze swych dotychczasowych poglądów polit.
J. należała do stronników reform polit., popierając zwolenników Konstytucji 3 Maja i wspomagając finansowo przygotowania do przyszłej wojny z Rosją – m.in. w V 1790 dla Arsenału Warszawskiego ufundowała sześć dział, wraz z zaopatrzeniem i zapasami amunicji. Również podczas powstania kościuszkowskiego 1794 r. finansowała uposażenie oraz uzbrojenie szlachty podl. i wysyłała do szpitali powstańczych opatrunki i lekarstwa. Po upadku insurekcji, jeszcze do 1800 r. utrzymywała kontakty z tajnymi organizacjami konspiracyjnymi w kraju i na emigracji.
Księżna odziedziczyła po rodzicach i mężu znaczne majątki ziemskie, które razem obejmowały 11 m. i miasteczek, 107 wsi i 24 folwarki, w tym klucze – kocki, siemiatycki i wysoki na Podl. i na Lubelszczyźnie, a także dobra wołyńskie czy podolskie. Gł. plenipotentem dóbr podl. był Henryk Kajetan Graybner, mieszczanin wywodzący się z Saksonii, były emerytowany kpt. w regimencie piechoty hetmana wielkiego koronnego, który za dawne zasługi wojsk. i cywilne przywilejem z 22 II 1791 został dopuszczony do h. Lis i otrzymał akt nobilitacji.
W Kocku J. dokonała znacznej przebudowy m., wyznaczając tereny pod zabudowę między drogą radzyńską, rezydencją magnacką oraz stawem zwanym Papiernią. Na polecenie księżnej, utworzono nowe działki i wytyczono siatkę ulic, stare domki i stodoły usunięto, po czym wzniesiono tu nowe domy wokół rynku o wymiarach 120 x 112 m o murowanej zabudowie. W l. 1779-82 zbudowano także monumentalny ratusz miejski z wieżą i klasycystyczny kościół par., z dwoma dzwonnicami, ich projektantem był Szymon Bogumił Zug (1733-1807), znany i ceniony architekt pol. Oświecenia.
W tych samych l. dokonał on również przebudowy pałacu kockiego, który został wzniesiony na miejscu dawnego zamku rodu Firlejów, położonego na zboczu rzeki Tyśmienicy, w pobliżu jej ujścia do Wieprza, wokół cieków oraz bagien, a także wspaniałego ogrodu włoskiego. Dzięki księżnej Kock uzyskał wspaniały klasycystyczny pałac – przez reprezentacyjną bramę wjeżdża się aleją lipową na dziedziniec gospodarczy (zabudowania stajni i czworaków), a dalej przez most nad fosą na gł. dziedziniec, gdzie znajduje się budynek pałacowy, z dwoma bocznymi oficynami. Za pałacem zbudowano murowany taras widokowy – z widokiem na dolinę Wieprza – dalej schody prowadzące do salonu usytuowanego wśród rozległego ogrodu.
Pałac stanowił gł. element magnackiej rezydencji pałacowo - ogrodowej, bowiem księżna stworzyła tu również „malowniczy ogród z sielankową chatą wiejską krytą słomą nad rozlewiskami wodnymi”. Składał się z dwóch części – górnej i dolnej, z budynkami ogrodniczymi, ptaszarniami, także oranżeriami i warzywniakami, o charakterze symetrycznym, gdzie dominowały wspaniałe klomby z kwiatów i „drzewa rzadkie”. Ogrodnicy księżnej hodowali tutaj 590 gatunków roślin i owoców, m.in. pomarańcze i ananasy, ale również krzewy i drzewa pochodzące z Ameryki Północnej. Projektantem ogrodu był także Sz. B. Zug, który wspólnie z J. wprowadził tutaj nieznane dotychczas szklarnie i inspekty, ogrzewane węglem drzewnym.
W kockim pałacu funkcjonował, zorganizowany przez J., gabinet ze zbiorem zakonserwowanych i zasuszonych roślin, umiejętnie zbieranych przez jej poddanych w majątkach ziemskich. Jedna z nieznanych dotychczas roślin uzyskała, dzięki wstawiennictwu czł. Akad. Rzymskiej, nazwę od nazwiska księżnej.
W drugiej poł. XVIII w. Kock stał się gł. i reprezentacyjną rezydencją J., którą odwiedzały osobistości świata polit., zatem w 1780 r. cesarz Austrii Józef II, zaś w 1782 r. książę Paweł z żoną Dorotą, następca tronu carskiego. W pałacu kockim często bywała także ówczesna polska „śmietanka intelektualna i towarzyska”, m.in.: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz (zob.), Hugo Kołłątaj, Franciszek Trembecki i Franciszek Karpiński.
W związku z pracami budowlanymi J. uruchomiła w Kocku nową cegielnię, której produkcja w l. 1778-82 wyniosła ponad 375 tys. sztuk cegieł, a ponadto sprowadzała materiały budowlane z okolicy, m.in. z kluczy siemiatyckiego i wysokiego.
W Siemiatyczach na polecenie księżnej przebudowano m. i istniejący tu pałac w stylu klasycystycznym, a ten ostatni wzniesiono frontem do m., z dwoma oficynami i z dziedzińcem paradnym. Prowadziła doń ozdobna brama z dwoma sfinksami, usytuowana na osi pałacu, z aleją kasztanowcową, która następnie wiodła na rynek miejski – z ratuszem ozdobionym wieżą zegarową. Gł. aleja wychodziła po drugiej stronie pałacu, przecinając ogród i drogę prowadzącą do zabudowań folwarcznych ulokowanych na wzgórzu w okolicy miejscowych stawów. Obok pałacu znajdował się symetryczny ogród, gdzie zasadzono rzędy kasztanowców, grabów i lip, a wokół wykopano specjalne cieki wodne i trzy kanały, otaczające gł. założenie parkowe. Na wschód od pałacu księżna pobudowała murowaną oranżerię, otoczoną sadami, które były położone na specjalnych tarasach i podzielone alejami. Projektantem był także Sz. B. Zug, który ukończył prace budowlane ok. 1777 r. i który umiejętnie wykorzystał miejscowe warunki naturalne – wzniesienia nad doliną rzeki Kamionki.
W 1797 r. znaczna część m. została spalona, a wspomniany już architekt zaplanował zbudowanie nowych Siemiatycz opartych na wzorach rzymskiego m. antycznego – wprawdzie do 1800 r. zbudowano jedynie część domów (tzw. Nowe Miasto), ale projektant umiejętnie połączył je ze Starym Rynkiem i z rezydencją magnacką J.
W 1783 r. utworzyła w Siemiatyczach instytut położniczy, który posiadał charakter szk. dla młodych dziewcząt, prowadzonej przez lekarzy księżnej Anny – absolwentki praktykowały w jej majątkach i dokształcały się w „nauce babienia”, pobierając stałe uposażenie. Instytucje społ. uzupełniały dom miłosierdzia dla starców i dom dla umarłych, a ponadto kasy pożyczkowe oraz magazyny publiczne. Interesującą próbą upowszechniania kultury fizycznej wśród młodzieży były - „place młodzieńskie” czyli połączenie sportu i przyrody, gdyż każde z małż. miało nadto obowiązek posadzenia dziesięciu drzew owocowych lub wierzb i ich staranne pielęgnowanie.
W pałacu siemiatyckim J. utworzyła bogatą bibl. i „gabinet historii naturalnej”, którym opiekowali się Henryk Graybner i Renata Gralath. Gabinet dysponował znakomitymi zbiorami botanicznymi oraz zoologicznymi i mineralogicznymi, m.in. zakupionymi przez J. podczas licznych podróży po Europie zachodniej, ale także zebranymi w jej majątkach. Podziw współczesnych budziła zwłaszcza „sala fizyczna”, a także kolekcja pamiątek historycznych, broni, modeli, sprzętów i narzędzi, gł. rolniczych, medali i monet oraz biżuterii. Spoczywały one w specjalnie wykonanych szafach, lecz również w odpowiednich magazynach, budząc podziw zwiedzających. Wielokrotnie korzystał ze zbiorów nich ksiądz Krzysztof Kluk, który to dzięki wsparciu finansowemu J. opracował dzieła przyr., m.in. podręcznik botaniki jego autorstwa służył w szk. KEN. Tenże K. Kluk wspomagał zbiory księżnej znakomitymi darami, np. bogatym zielnikiem, a ich wieloletnia współpraca miała odzwierciedlenia w jej pracach i publikacjach.
W 1791 r. księżna zamierzała ofiarować kolekcję na wzmocnienie obronności Rzeczypospolitej, ale Sejm Wielki nie przyjął darowizny, co spotkało się z jej gniewem. Po śmierci J. wnukowie męża sprzedali zbiory siemiatyckie, za pośrednictwem hr. Stanisława Sołtyka, za 50 tys. dukatów, carowi Aleksandrowi I, o czym świadczą dokumenty z VIII 1801, zachowane w Arch. Ros. Akad. Nauk w Sankt Petersburgu. Podczas pożaru Moskwy w 1812 r. znacząca część kolekcji uległa zniszczeniu, ocalały tylko medale, monety, srebra, brązy i część biżuterii – medale z Siemiatycz są obecnie prezentowane w zbiorach Narodowego Muz. Sztuk Pięknych im. A.S. Puszkina w Moskwie.
Siemiatycka bibl. niestety nie zachowała się (tylko dwa – trzy tomy), ale jej katalog (z 1803 r.) prezentuje bogaty zasób ksiąg nauk., obejmujący 3 400 tytułów. Pogrupowany był on w trzech działach (nauk przyr., humanistycznych i relig.), gdzie gł. dominowały te drugie, w jęz. franc., z XVII w. Bogaty był zbiór rycin i rysunków z dziedziny przyrody i architektury. Ten dział dorobku J. uzupełniała, utworzona w 1778 r., drukarnia, publikująca jej prace i podręczniki dla miejscowych szkół.
W Wysokiem (Lubelskim), z polecenia J., odbudowano i zmodernizowano miejscowy zamek, wzniesiono szpital i przytułek, a ponadto browar, gorzelnię, cegielnię, wiatrak i wapniarnię oraz smolarnię, zaś w 1800 r., więc tuż przed jej śmiercią, rozpoczęto budowę kościoła par. oraz lokalnej karczmy, które zostały ukończone już po 1801 r.
Podczas 35-6 l. zarządzania majątkami J. zmierzała do skutecznego uporządkowania ustroju społ. i ekonomicznego w swych miastach i wsiach. Wg jej rozporządzeń na czele m. stał kmdt, który to odpowiadał gubernatorowi w kluczach wiejskich – obydwaj urzędnicy otrzymali od księżnej szczegółowy zakres swych kompetencji, pośrednicząc między nią a jej poddanymi i wypełniając jej polecenia. Samorząd w m. opierał się na zasadach prawa magdeburskiego, a zatem oprócz landwójtów i burmistrzów funkcjonowali ławnicy, pisarze, kasjerzy, starsi rzemieślników, „wachmistrze dobrego porządku” i pracownicy miejscy, np. cyrulicy, położne, kominiarze i strażacy. Osobne rozporządzenia księżna poświęciła składom i kompetencjom sądów miejskich. Uporządkowała także prawa własnościowe, obowiązki mieszkańców m., kwestie finansowe, sprawy wyznaniowe, dalej prawa i obowiązki ludności żyd., ochronę przeciwpożarową, a ponadto kwestie dotyczące rozwoju rzemiosła i handlu oraz instytucji dobroczynnych i opiekuńczych działających w jej m. i majątkach.
Wobec poddanych chłopów uregulowała ich powinności: obowiązki dworskie i obciążenia pańszczyźniane, chociaż tych ostatnich nie zlikwidowała, a także zabezpieczyła im prawo do ziemi na zasadzie 50-letniej dzierżawy. Wkrótce przyniosło to znaczne zainteresowanie wśród ówczesnych elit, chociaż część historyków nadal uważa społ. reformy księżnej za połowiczne.
Olbrzymie długi finansowe oraz zniszczenia wojenne „zachwiały podstawami ekonomicznymi dóbr księżnej”, która w l. 90. XVIII w. znalazła się w bardzo trudnej sytuacji finansowej, a pogorszyła ją również pożyczka z banku holenderskiego, który ostatecznie przejął jej wierzytelności finansowe. Zatem księżna opuściła Kock i zamieszkała w Ostrogu, następnie w Klemensowie, a później także w Ostrogu, gdzie zapewne zm. 7 II 1800. Jednak kilka (?) jej listów pochodzi z 1801 r., co raczej wskazuje na jej zgon 8 III 1801. Księżna została pochowana w kościele par. w Ostrogu.
J. zostawiła nie tylko olbrzymią korespondencję, ale także bogatą spuściznę pisarską – w tym kilka prac o treści ekonomicznej. Już w 1776 r. opublikowała Księgę dla Dwornika Folwarku Skromowskiego (istnieje także jej tłumaczenie na jęz. niem. z 1777 r.), nadto Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców, t. 1-7, Siemiatycze 1783-5, dalej: Porządek robót miesięcznych ogrodnika…, Siemiatycze 1786 oraz Tabelę użytków różnych drzew..., Siemiatycze 1786 – wznawiane w drukarniach warszawskich. W 1786 r. w Siemiatyczach ukazało się pol. tłumaczenie traktatu Physologia albo krótko zebrane lekcje elementarne o naturze i właściwościach duszy, który miał formę rozmów na temat relacji między duszą a ciałem.
W Ciechanowcu, Kocku i w Siemiatyczach znajduje się kilkanaście instytucji i placówek, które przyjęły księżną za swoją patronkę. W Siemiatyczach także znajduje się mosiężny, stojący, pomnik J. z 2014 r., jednakże po wspaniałym pałacu spalonym przez wojska carskie w 1863 r. pozostały tylko szczątki – mur ogrodzeniowy i dwa sfinksy.
PSB, t. X, Wr.-W.-Kr.1962-4 (Berger-Mayerowa J.); Wójcik Z., Anna Paulina Jabłonowska i Siemiatycze w drugiej poł. XVIII w. w pracach historyków z lat 1936-1999, [w:] Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800). W 200. rocznicę zgonu, red. A. Wołk i Z. Wójcik, Siemiatycze 2001, s. 278-303; Wójcik Z., Materiały do bibliografii przedmiotowej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, [w:] Jabłonowscy. W kraju i poza jego granicami, red. N. D. Tomaszewski, Ciechanowiec 2015, s. 127-45; AGAD, Arch. Król. Pol. nr 262 k.371-6v; AGAD, Arch. Radziwiłłów dział V nr 5692; APB, Kamera Wojenna i Domen nr 155a, nr 2938a, nr 2957a, nr 3268; APB, Teki Glinki, nr 97 s. 29, nr 315 s. 268, nr 316 s. 56, 58, nr 419a s. 29-32, 59; APL, Arch. Szlubowskich nr 81; Arch. Archidiecezjalne w L., Rep. 60 nr A 104; Bibl. Książąt Czartoryskich Kr. nr 345, 413, 665, 666, 697, 699, 727, 732, 760, 763, 792, 836, 845, 922, 941, 942, 943, 948, 1136, 1153, 1154, 1156, 1160, 1170, 1173, 1508 (A. P. Jabłonowska, Ustawy dla mego rządcy, ok. 1786), nr 3852; BJ nr 6147, 6567; Bibl. PAUiPAN w Kr. nr 1145, 2077; Bibl. Zakładu Nauk. im. Ossolińskich Wr. nr 7,10, 13, 14, 15, 17, 19, 48, 54, 56, 87, 90, 114, 170, 189, 195, 3705 III (A. P. Jabłonowska, Księga ekonomiczna na trzy części podzielona, około 1786), 5429 III, 5772 II; Woj. Bibl. Publiczna im. H. Łopacińskiego L. nr 1776; BN, Dział Rękopisów nr 2993, 2994; Nauk. Bibl. NAN Ukrainy Lw., fond 103 (Arch. Sapiehów) opis 1 nr 24, 25, 30, 31, 32, fond 452 opis 1 nr 34; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Anna_Jablonowska.jpg; dostęp 25.04.2021].
(autor Marek WAGNER)