TANSKI Tadeusz

Ur. się 11 III 1892 r. w Janowie Podl., w rodzinie pioniera lotnictwa i artysty malarza Czesława (zob.) i Marii z domu Jakubowska. Wykształcenie średnie otrzymał w l. 1902-1909 w Warszawskiej Szk. Handlowej Zgromadzenia Kupców m. st. W.

W tym okresie T był działaczem PPS. Nast. w l. 1909-1913 studiował w Ecole d’Electricte Industriel de Parris im. Charliat pod kierunkiem prof. L. Lacoin, w katedrze automobilizmu i lotnictwa. W czasie pobytu we Francji był czł. Związku Walki Czynnej oraz prezesem Stow. Techników Polskich we Francji. Jako pracownik francuskiego przemysłu wojsk. w l. 1914-1918 był m.in. konstruktorem sprężarki do silników dwusuwowych (1915 r.), jednego z największych na świecie silnika lotniczego o 12 cylindrach, o mocy 520 KM (1916 r.).

Po powrocie do Polski w 1919 r. podjął pracę w Gł. Urzędzie Zaopatrzenia Armii, a nast. w Sekcji Wojsk Samochodowych, przy organizowaniu oddz. samochodowo-pancernych. Był konstruktorem około 20 lekkich samochodów pancernych na podwoziu Forda model T. Brał udział w wojnie pol.-sowieckiej 1919-1921. W 1921 r. był autorem dwóch interesujących projektów: ciągnika rolniczego i samochodu ciężarowego, opracowanych dla Stow. Mechaników w Ameryce.

W 1922 r. T przy współpracy z inż. R. Gabeau opracował projekt pierwszego polskiego samochodu osobowego, wykonanego w różnych wersjach w Centralnych Warsztatach Samochodowych (CWS) w W. pod nazwą CWS T-1. Oryginalność konstrukcji samochodu tego polegała ma możliwości zdemontowania go za pomocą jednego klucza M-10. W samochodzie CWS T-1 zastosowany był silnik czterocylindrowy, czterosuwowy, o pojemności skokowej ok. 3 litrów przy średnicy cylindra 90 mm i skoku tłoku 120 mm uzyskiwał moc 61 KM przy 3000 obr./min. Silnik ten używany był ponadto do napędu wyciągarki balonowej i wojsk. pontonów. Był on ponadto konstruktorem silnika czterocylindrowego o mocy 10 KM, siedmiocylindrowego silnika lotniczego o mocy 80-100 KM, silnika gwiaździstego T-8-1 oraz silnika małej mocy wykorzystywanego do radiostacji wojskowych. W 1929 r. T opracował nowy model silnika samochodowego oznaczonego symbolem CWS T-8, ośmiocylindrowego o pojemności 3 litry i małego silnika czterocylindrowego o pojemności skokowej 1,5 litra. Był też autorem pojazdu drogowo-szynowego i samoczynnie blokującego się mechanizmu różnicowego dużych samochodów terenowych. Sprawował funkcję rzeczoznawcy do spraw samochodowych przy Komisarzu Rządu m.st. W. Był współredaktorem i współpracownikiem takich czasopism fachowych jak „Samochód”, „Przegląd Samochodowy”, a nast. „Przegląd Samochodowy i Motocyklowy”. Był czynnym czł. sekcji samochodowej Koła Mechaników Studentów PW.

T pasjonował się sportem motocyklowym i samochodowym. W 1924 r. był autorem rajdu na trasie W.-Paryż-W. na samochodzie marki „Mathis”. Uczestniczył w wielu rajdach i wyścigach samochodowych organizowanych przez Automobilklub Polski (AP) w okresie międzywojennym. Startując m.in. na Fiacie 508 w Jednodniowej Jeździe Konkursowej AP w 1937 r., w której uczestniczyło 38 zawodników, zajął w klasyfikacji ogólnej XII m., a w swojej klasie był na II m., zdobywając nagrodę specjalną. Należał też do czołowych motocyklistów okresu międzywojennego, będąc m.in. zwycięzcą wyścigu na otwarcie sezonu w 1928 r. w kategorii motocykli do 350 cm3. Charakteryzowany przez współczesnych jako niekonwencjonalna osobowość, był autorem wynalazków i konstrukcji wybiegających znacznie ponad współczesność.

W okresie wojny i okupacji 1939-1945 włączył się do pracy konspiracyjnej w strukturze ZWZ, a nast. AK, działając pod pseudonimem „Nałęcz”. Aresztowany przez gestapo 3 VII 1940 r. wywieziony został do Oświęcimia.

Zginął śmiercią męczeńską 26 III 1941 r.

T był żonaty dwukrotnie: pierwszy raz z Marią Ślezień miał dwie córki Barbarę i Danutę, drugi z Marią Malewiczów nie pozostawił potomstwa.

Odznaczony był Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Walecznych, Medalem Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości, Medalem Za Długoletnią Służbę.

Kowalski A., Słownik Polskich Pionierów Techniki, Katowice 1986, s. 210-211; Kubiatowski J., Tański Tadeusz (1892-1941), SBTP z. 4/5, Wyd. Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych, W. 1994, s. 152-154; Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania, pod red. ogólną S. Łozy, W. 1938, s. 312 (foto); Stawecki P., Tański Tadeusz (1892-1941), [w:] Encyklopedia Historii Drugiej Rzeczypospolitej, Wyd. Wiedza Powszechna, W. 1999, s. 453; Encyklopedia Warszawy, W. 1994, s. 864; Magnuski J., Wozy bojowe, W. 1960, s. 56; Jungowski E., O pionierach polskiej myśli lotniczej, W. 1969, s. 187-189; Glass A., Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939, Wyd. K i Ł W. 1977, s. 41-47, 49; Rostocki A. M., Poczet twórców motoryzacji, Inst. Wyd. Nasza Księgarnia, W. 1980, s. 254-256; Rychter W., Skrzydlate wspomnienia, W. 1980, s. 11-112; tenże, Dzieje samochodu, W. 1983, s. 343-345; tenże, Moje dwa i cztery kółka, W. 1985, s. 51-52; 85, 117-119, 121-122; Rostocki A., Tarczyński J., Automobilizm w Warszawie do 1939, W. 1988, s. 166-168, 173; „Świat” Nr 30 z 26 VII 1924 r., s. 17; Nr 32 z 9 VIII 1924, s. 13; „Automobilista Wojskowy” Nr 3 z III 1926 r., s. 8-9; „Auto Technika Samochodowa” Nr 10 z 2 X 1937 r., s. 574 - 576; Nr 11 z XI 1937 r., s. 616-623; „Młody Lotnik” Nr 4 z IV 1930 r., s. 124-125; „Przegląd Samochodowy i Motocyklowy” Nr 16 z II 1927 r., s. 3-4; Nr 5 z V 1928 r., s. 31; Nr 11 z XI 1928 r., s. 40-46; NAC, sygn. 1-G-468; Arch. Państw. Muz. Auschwitz-Birkenau, lista Nr IV-8521 z 22 VIII 1969 r.

(autor Tomasz DEMIDOWICZ)