O - właścicielka dóbr w Proszewie w gm. Grębków, pow. węgrowski to autorka kilku ważnych źródeł do historii ziemiaństwa Wschodniego Mazowsza i Podl. Jednym z nich jest rękopiśmienna książka kucharska zawierająca blisko trzysta pięćdziesiąt przepisów i porad domowych. Spisywane od 1825 r. przepisy, rachunki za różne produkty i usługi, a także zachowane w AGAD i APS dokumenty dotyczące dóbr w Proszewie wzbogacają nasza wiedzę o codziennym życiu ziemiaństwa w XIX w. Ważnym ich uzupełnieniem jest pamiętnik Teresy Oborskiej wnuczki O, córki jej s. Maksymiliana Oborskiego, znanego malarza i syberyjskiego zesłańca. Pamiętnik zawiera informacje o życiu kilku pokoleń rodzin ziemiańskich: Jawornickich, Oborskich, Mierów Cieszkowskich, Jezierskich, Buynów oraz takich rodów arystokratycznych jak Czartoryscy, Ossolińscy, Potoccy, Krasińscy.
Rodzina Jawornickich herbu Gozdawa stosunkowo późno, bo dopiero w 1801 r. dołączyła do elity towarzyskiej i majątkowej dawnej ziemi liwskiej. Wówczas to ojciec O, Jan Nepomucen Jawornicki nabył od Kazimierza Rudzińskiego, starosty korytnickiego maj. Proszew. Wg taryfy podatku ofiary 10 grosza z 1790 r. liczące 101 dymów dobra „Proszew z przyległościami” dawały ponad 11 tys. złotych rocznego dochodu. Nabywca tych dóbr Jan Jawornicki wojski sochaczewski pozycję i maj. zawdzięczał swojej pracowitości i zaradności. Karierę rozpoczął od skromnego urzędu regenta sochaczewskiego. Następnie podjął służbę u Antoniego Kazimierza Ostrowskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego, który powierzył mu zarząd maj. biskupich w tzw. Księstwie Łowickim. Po śmierci arcybiskupa został zarządcą rozległych dóbr księcia Adama Czartoryskiego. Cieszył się zaufaniem księcia i często on i jego rodzina gościli w Puławach. To umożliwiało młodym Jawornickim nawiązanie towarzyskich kontaktów i przyjaźni z przedstawicielami wielu magnackich i arystokratycznych rodów.
Jan Jawornicki z małż. z Łucją Orłowską, córką Jakuba Orłowskiego, skarbnika sochaczewskiego i Katarzyny z Koleńskich miał sześcioro dzieci: c. Konstancję (ur. 1780 r.), s. Michała (ur. 1782 r.), s. Tomasza (1782 r.), O (1784 r.), s. Eustachego (1785 r.) i c. Brygidę (ur. 1786 r.). Ich matka Łucja Jawornicka zmarła w 1801 r. Wychowaniem dzieci zajął się o., który jak wspomina Teresa Oborska: owdowiawszy […] zmuszony był przyjąć osobę – starszą wdowę ze szlacheckiej rodziny do zarządu domu oraz opieki domowej nad młodziutkimi córkami, ich zdrowiem i potrzebami. Była to pani Milewska, która przez lat 30 przeszło, aż do śmierci i po śmierci Pradziada pozostawała w Proszewie i dopiero po rewolucji 1831 r. z powodu późnego wieku usunęła się i zamieszkała w Warszawie. Pani Milewska była osoba bardzo zacna i poczciwa z kościami, rozsądna, gospodarna, całkiem odpowiednia do swych obowiązków, a była także, jak zwykle dawne gospodynie wiejskie, »sui generis« – lekarką. Pod jej opieką dorastała O, a nast. przez wiele l. korzystała z jej pomocy w prowadzeniu gospodarstwa w Proszewie. Dobra te były w posiadaniu rodziny Jawornickich, a nast. Oborskich przez 77 l. i jak pisze Teresa Oborska trzy pokolenia zżyły się z ta miejscowością , wyjątkowo ładnie położoną jak na tutejszą okolicę, która jest płaska i mało w ogóle malownicza. Proszew sam był dużym i pięknym folwarkiem, około 40 włók. Do rodziny należały także dwa mniejsze maj.: Wólka Proszewska i Choszcze. Teresa Oborska tak pisze rodzie Jawornickich Byli jednym z tysięcznych rodów szlachty polskiej, które stanowiły sam rdzeń narodu polskiego. W czasie pokoju orał on ziemię ojczysta - spławiał pszenicę naszą do Gdańska - a gdy się odezwały wici wojenne, każdy dobywał z lamusa broń ojców, siadał na koń i stawał do walki w obronie ojczyzny i Wiary.
Ur. w d. 6 I 1784 r. O poślubiła w d. 12 X 1807 r. Antoniego Walentego Teodora Oborskiego herbu Kolumna. Ślub miał miejsce w kościele par. w Kopciach w pow. węgrowskim. Małżonek należał do kręgu „złotej młodzieży” skupionej wokół księcia Józefa Poniatowskiego, uczestników balów i zabaw w „Pałacu pod Blachą” w W. Antoni Oborski był s. Onufrego Oborskiego, sędziego ziemskiego liwskiego i Marianny Jezierskiej, c. popularnego wśród szlachty kasztelana łukowskiego Jacka Jezierskiego. Rodzina Oborskich od wielu pokoleń należała do mazowieckiej elity politycznej. W XVII i XVIII w. przez kilkadziesiąt l. w ich władaniu było starostwo liwskie.
W czasach stanisławowskich Oborscy należeli do stronnictwa dworskiego. O. Antoniego Walentego, Onufry i jego brat Józef, kasztelan ciechanowski i marsz. dworu prymasa cieszyli się poparciem króla i królewskiego brata, prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego. Po śmierci o. Baltazara Oborskiego w 1768 r., starszy brat Józef objął maj. rodowy Ossówno. Młodszy Onufry czerpał znaczne dochody z dzierżawy dóbr biskupstwa poznańskiego położonych na terenie ziemi liwskiej. Józef Oborski, kapitan artylerii koronnej za udział w pościgu za konfederatami barskimi, którzy w nocy z 3 na 4 XI 1771 r. porwali Stanisława Augusta, został nagrodzony stopniem płk. wojsk kor. w 1772 r. Otrzymał także prawem kaduka wsie w ziemi warszawskiej i liwskiej. Kolejne dobra przyznał mu sejm rozbiorowy 1773-1775. W d. 24 IX 1779 r. został kasztelanem ciechanowskim. Był czł. Rady Nieustającej, kawalerem orderu św. Stanisława i orderu Orła Białego. Prymas w 1784 r. mianował go prezesem administracji, marsz. dworu, starostą generalnym miast arcybiskupich i powierzył komendę nad milicją nadworną.
Onufry Oborski, o. męża O Antoniego Walentego nominację królewską na skarbnika liwskiego otrzymał w 1768 r. W 1772 r. został mianowany gen. – adiutantem buławy wojsk lit., a trzy l. później awansuje na gen.-mjra oraz zostaje szambelanem Stanisława Augusta. Awansuje także w hierarchii urzędników ziemi liwskiej. W 1783 r. zostaje łowczym, a w 1787 r. podstolim liwskim. Od 1789 r. jest sędzią ziemskim liwskim. Dzięki poparciu prymasa zostaje posłem na Sejm Wielki. Należał do zwolenników uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Dopiero po akcesie króla do Targowicy- jak pisze Wacław Tokarz - gdy Kreczetnikow z Węgrowa groził szlachcie liwskiej wkroczeniem wojsk i rozpisaniem furażów, jeżeli od razu nie zawiąże konfederacji, Oborski, poświęcił się dla dobra współobywateli i został marszałkiem liwskim, a później posłem na rozbiorowy sejm w Grodnie. W IV1794 r. podczas insurekcji warszawskiej Oborski przebywał w stolicy. Posłał swoich ludzi do walk toczonych w dniach 17 i 18 IV. Swój akces do powstania zgłosił 19 IV. Prawdopodobnie w tym d. został aresztowany i oskarżony o wspieranie Targowicy i udział w Sejmie Grodzieńskim. Jego zeznania przekonały Deputację Indagacyjną o braku podstaw do postawienia zarzutów, która zaleciła Wydziałowi Bezpieczeństwa jego zwolnienie z aresztu 11 VII. Spowodowało to protesty opinii publicznej i krytyczne teksty stołecznej prasy. Dlatego Wydział Bezpieczeństwa polecił 16 VII ponownie aresztować Oborskiego którego oskarżano, że brał pensję rosyjską, a na sejmie pozostawał na żołdzie Boscampa. Deputacja Indagacyjna nie znalazła dowodów pozwalających oskarżyć go o zdradę i 16 VIII przekazała sprawę do Sądu Kryminalnego. We IX na polecenie Wydziału Bezpieczeństwa zlecono Deputacji Porządkowej Ziemi Liwskiej zebrać zeznania grupy szlachty tej ziemi dotyczące Oborskiego. Jego zwolnienie z aresztu nastąpiło na początku XI, gdy Rada Najwyższa Narodowa podjęła 4 XI uchwałę nakazującą uwolnić osoby dotychczas nie osądzone. Onufry Oborski, jak pisze Teresa Oborska w swoim pamiętniku, zmarł w Warszawie z zakażenia krwi w roku 1796. Opinię Tokarza, że to nie przekonania, a słabość charakteru zadecydowała o podjęciu się przez Onufrego Oborskiego funkcji marszałka konfederackiego, a później posła na Sejm Grodzieński podziela także Wacław Szczygielski, autor biogramu Oborskiego w PSB. Uważa on, że Początkowo O. [Onufry Oborski] podtrzymywał opór szlachty liwskiej przeciw Targowicy, ale gdy gen P. Kreczetnikow zagroził jemu [Oborskiemu- M.R.] i całej ziemi liwskiej represjami O. dał się wybrać na dyrektora sejmiku, na którym 6 VIII przystąpiono do konfederacji, obierając O-ego na marszałka. Liwianie wiązali się, zapewne pod wpływem swego marsz., bez żadnych obelg na Sejm Czteroletni i konstytucję majową. Oskarżenia ojca o udział w Targowicy miały wpływ na postawę jego s. Antoniego Walentego Oborskiego męża O.
Antoni Walenty Oborski był słuchaczem Szkoły Rycerskiej. W 1793 r. został mianowany chorążym, a w powstaniu kościuszkowskim awansował na por. Po śmierci o. w 1796 r. dołączył do legionów formowanych przez Dąbrowskiego we Włoszech. Był komendantem twierdzy w Gaeta. Po powrocie do kraju i ślubie z O małżonkowie zamieszkali w maj. Całowanie w okolicy Otwocka. W d. 2 II 1809 r. w Proszewie przyszedł na świat ich pierwszy s., który otrzymał imiona Maksymilian Onufry. W t.r. Antoni wstąpił do wojska Ks. Warsz. Od 16 VIII 1809 r. pełnił funkcję i pobierał gażę kom. placu w S. W poł. 1810 r. kapitan Antoni Walenty przeniesiony został na stanowisko komendanta placu do Tykocina. Tam też awansował na ppłka. W tych l. rodzina mieszkała w S., które stało się stolicą nowego departamentu siedleckiego. Większość nowych urzędów administracyjnych i wojsk. na jego terenie objęły osoby pochodzące z rodów liwskiej i podlaskiej szlachty. W S. ur. się 2 XI 1810 r. c. Antoniego i O, której nadano imię Maria. Druga ich c. Laura ur. się w 1812 r. Wówczas to, już jako ppłk Antoni Oborski, podczas odwrotu armii Napoleona z Rosji został ewakuowany do Częstochowy. Tam podczas wizytacji chorych żołnierzy w lazaretach zaraził się i zm. w nocy z 25 na 26 II 1813 r. w Częstochowie. Pochowany został w Częstochowie, a z. ufundowała w kościele św. Zygmunta marmurowe epitafium dla męża.
Młoda wdowa wraz z dziećmi wróciła do Proszewa w 1813 r. Musiała być osobą energiczną i zaradną, bowiem po kilku l. pobytu w maj. o., wbrew jego radom zdecydowała się na samodzielną dzierżawę folwarku Czarnogłów. Po śmierci o. w 1824 r. spłaciła rodzeństwo i objęła we władanie Proszew. Maj. zarządzała przez wiele l. Nie wyszła ponownie za mąż poświęcając się wychowaniu dzieci. Podczas powstania styczniowego jej s. Maksymilian i wnuk Wacław zaangażowali się w działalność powstańczą. Maksymilian ukończył Lic. Warszawskie (1827 r.), a nast. Wydz. Administracyjny UW (1829 r.). W powstaniu listopadowym służył ochotniczo najpierw jako por. w 1 pułku Mazurów, a następnie w konnej Legii Litewsko-Ruskiej i w sztabie gen. dyw. Jana N. Umińskiego. Po upadku powstania emigrował do Paryża, gdzie spędził kolejne trzy l. W l 1835–1849 był administratorem klucza dóbr Sieniawa książąt Czartoryskich , a następnie maj. Bolestraszyce Piotra Michałowskiego i dobrami Staszów Potockich. Od 1861 r. dzierżawił od swej matki Proszew. Podczas powstania styczniowego uczestniczył w akcji zbierania funduszy oraz broni na rzecz powstańców.
Rodzina Oborskich została tragiczne doświadczona podczas powstania styczniowego. W pałacu w Proszewie w d. 27 IX 1863 r. aresztowano przebywających tam organizatorów struktur powstańczych, a wśród nich Władysława Rawicza, cywilnego naczelnika powstańczego woj. podl. oraz Maksymiliana Oborskiego i Leona Kobylskiego. W więzieniu siedleckim przetrzymywano także ż. Maksymiliana Oborskiego. W maj. znaleziono dokumenty władz powstańczych. Oborski szantażowany w śledztwie nieprawdziwymi informacjami o pojmaniu s. ujawnił wiele informacji obciążających Rawicza, który został skazany na śmierć. Maksymilian Oborski został skazany na dziesięcioletnią katorgę połączoną z utratą praw i konfiskatą maj. Dzięki staraniom rodziny, po uzyskaniu pozwolenia na wyjazd z Rosji, osiedlił się w maj. swej żony Husowie k. Łańcuta w Galicji. Podczas aresztowania s. i synowej O miała 79 l. Ciężko musiała przeżywać to, że Maksymilian był obwiniany o śmierć Rawicza, a rodzina Oborskich przestała być akceptowana przez wiele rodzin ziemiańskich. Tragiczne wydarzenia spowodowały, że sprzedano Proszew i rodzina nabyła w 1891 r. maj. w Mielcu. O zm. w wieku 94 l. w dniu 11 V 1878 r. Pochowana została na cm. Powązkowskim (kwatera 160, rząd 4, miejsce 8, Marcyanna Oborska inw. 1023).
Biernacka R. i Kozłowski E., Oborski Maksymilian (1809-1878), PSB t. XXIII, Wr 1978, s. 443–445; Szczygielski W., Oborski Onufry h. Pierzchała vel Roch (ur. ok.1743), PSB t XXIII/3, z. 98, Wr 1978, s. 450-451; Tokarz W., Milczkowie sejmowi, [w:] Rozprawy i szkice. Historia społeczna i polityczna, t. 1, Oprac. St. Herbst, Warszawa 1959; AGAD, Akta gospodarcze dóbr Proszew, sygn. 1/375/0, Dobra ziemskie Proszew z wsią Proszewska Wola, APS, sygn.. 62/1218/1.1/363, Bibl. Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu, rkps: Papiery Jawornickich, Rkps. Ossol. 13632/III, Oborska T., Pamiętnik rodzinny. Mierowie, Jaworniccy, Oborscy, Mielec 2012.
(autor Mirosław Zygmunt ROGUSKI)