Ur. się 15 XII 1859 r. w Kornicy pow. konstantynowski (ob. Kornica jest podzielona na Kornicę Starą i Nową, w pow. łosickim). S. Andrzeja Jańczuka (1827-1882) (zob.) i Kseni Jańczuk z d. Kaczoryńskiej (1830-1882). W 1846 r. Andrzej Jańczuk ożenił się z Ksenią Kaczoryńską i z tego związku ur. się s. Jerzy (1850-1888), Emilian (1855-1916), J., Anastazja (1863-1867) i s. Jan (1870-1877).
J. ur. się w zamożnej rodzinie chłopskiej we wsi Kornica na Podl., w miejscu, gdzie przeplatały się kultury ukraińska, pol., ros. i białoruska. O. J., Andrzej Jańczuk, był we wsi starostą cerkiewnym Kościoła unickiego. W okresie polityki likwidacji związku i przeniesienia przez władze wiernych diec. chełmskiej do prawosł. (1875 r.) był jednym z tych, którzy trzymali się starej wiary, za co był poddawany różnym szykanom.
J. znał jęz. cerkiewno-słowiański, a od 1864 r. uczęszczał do szk. ros., gdzie nauczył się pisać i czytać po ros. Wobec niepewnej sytuacji polit. o. nie posłał J. do Chełmskiego Sem. Duchownego, tylko jesienią 1871 r. wyjechał do gim. w Białej (ob. B.Podl.). Był bardzo zdolnym uczniem, dlatego zwrócił na niego uwagę komisarz do spraw włościańskich Eugeniusz Gardner, który zatrudnił go jako korepetytora dla swego s. Gdy w 1879 r. rodzina Gardnera musiała wracać do Rosji, pojechał razem z nimi, gdzie dzięki ich pomocy uk. gim. i dalej się kształcił.
W 1885 r. (lub 1884 r.) uk. studia na Wydz. Historyczno-Fil. Uniw. Moskiewskiego. Pracował jako naucz., często uczestniczył w różnych wyprawach etnograficznych, podczas których zajmował się zbieraniem materiału folklorystycznego, głównie pieśni lud. Był czł. wielu organizacji: Tow. Pisarzy i Kompozytorów Dramatycznych (1887 r.), Tow. Etnograficznego (1887 r.), Moskiewskiego Tow. Archeologicznego (1888 r.), Moskiewskiego Tow. Historii i Starożytności Rosji (1888 r.) oraz Tow. Miłośników Literatury Rosyjskiej (1896 r.).
Od 1892 r. J. pracował jako asystent bibliotekarza Muz. Rumianewego. W l. 1897-1920 był kustoszem Daszkowskiego Muz. Etnograficznego w Moskwie. Od 1889 r. był sekr. wydz. etnografii Tow. Miłośników Nauk Przyr., Antropologii i Etnografii na Uniw. Moskiewskim, przy którym w 1901 r. założył Komisję Muzyczno-Etnograficzną i kierował nią do 1920 r. Przekładał na jęz. ros. utwory pol. romantyków, w Moskwie zorganizował obchody 100 rocznicy ur. Juliusza Słowackiego.
J. był jednym z założycieli czasopisma „Przegląd Etnograficzny” (1889 r.), był jego red. do 1916 r. Po rewolucji październikowej pracował na Uniw. Moskiewskim, gdzie wykładał literaturę białoruską i ukraińską. Brał udział w komisji przy założeniu Białoruskiego Uniw. Państwowego, a po jego otwarciu w 1921 r. objął stanowisko prof. Katedry Białoruskiej Literatury i Etnografii. W 1906 r. został jednym z założycieli Konserwatorium Lud. w Moskwie.
Szczególnie wielki wkład wniósł w badania nad kulturą pieśni chłopów z Podl., Polesia, Białorusi i Ukrainy. Niektóre pieśni lud. są podawane w wykonaniu muzycznym. Bronił niepodległości białoruskich i ukraińskich kultur i narodów. Pisał utwory literackie w jęz. ros. i poleskim.
Zm. 6 XII 1921 r. w Moskwie i został pochowany na Cm. Nowodziewiczym. Na Ukrainie poznał swoją ż. Marię, w pobliżu Łubinów kupili niewielki maj., w którym często odpoczywali. Mieli troje dzieci: Andrzeja, Aleksandra i Natalię. W 1940 r. zmarła jego ż. Maria, która została pochowana w tym samym grobie.
Białokozowicz B., Mikołaj Jańczuk jako badacz folkloru kornickiego na Podlasiu, Olsztyn 1998, s. 147-172; Geresz J., Z historii wsi Kornica, Międzyrzec Podl. 2009, s. 5-32; Gryciuk F., Ukraińskie wesele w parafii kórnickiej konstantynowskiego powiatu siedleckiej guberni (na podstawie osobiście zebranych materiałów z nutami opracowanymi przez Mikołaja J.), (w:) Uniwersalizm i tradycja w kulturze. Aktualność kultury ludowej. Cz. 3, pod red. nauk. Agnieszki Roguskiej, Małgorzaty Danielak-Chomać, S. 2015, s. 89-96; APS, Akta stanu cywilnego par. greckokatolickiej w Kornicy pow. Łosice z l. 1826- 1875, zespół nr 182, sygn. 2, 5, 9, 14, 24, 27, 28, 32, 36, 78; Akta stanu cywilnego gm. Kornica pow. Łosice z l. 1810-1825, zespół nr 379, sygn. 16, 28; APL, Akta stanu cywilnego Par. Prawosł. w Kornicy z l. 1876-1914, zespół nr 2236, sygn. 2, 7, 13; Akta stanu cywilnego Par. Rzymskokatolickiej w Kornicy z l. 1908-1918, zespół nr 2354, sygn. 12; Akta stanu cywilnego Par. Greckokatolickiej w Kornicy z l. 1865- 1868, 1873- 1875, zespół nr 2032, sygn. 7; Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, zespół nr 95, sygn. 147.
(autor Anna KŁOŚ)