B. s. Teodora i Doroty von Streihorst, ur. ok. 1600 r. w Goldyndze (Kurlandia). W młodości kształcił się w kolegium jezuickim w Wilnie. Jego dziadek Jan, po przyłączeniu Inflant do Rzeczpospolitej, aktywnie wspierał pol. pretensje do tych ziem, walcząc u boku króla Stefana Batorego. B. zaistniał wśród szlachty podl. poprzez małż. z Konstancją Wodyńską, c. kasztelana podl. Marka Wodyńskiego (1600-1646) i Katarzyny Zamoyskiej. Konstancja Wodyńska była wówczas damą dworu pol. królowych Cecylii Renaty i Ludwiki Marii Gonzagi. B., będąc stałym bywalcem na królewskim dworze z tytułu piastowanego w tym czasie urzędu podkomorzego kor., zapewne na nim poznał swoją przyszłą ż., którą zaślubił w 1638 r. Małż. to uczyniło go dziedzicem dużej fortuny na Podl. Wraz z ręką Konstancji nabył prawo do udziałów w dobrach Miedzna, a później i do dóbr klimczyckich z Sarnakami. W 1653 r. szwagier B. Jan Wodyński, odstąpił mu dobra Miedznę, Międzylesie, Krześlin i Grodzisk, położone w ziemi drohickiej. Dlatego Butlerowie będą się odtąd podpisywać jako hrabiowie na Międzylesiu, a przez innych będą określani jako Butlerowie podlascy.
W 1635 r. z roczną penskrólewicza Jana Kazimierza. Ponieważ królewicz Jan Kazimierz, będąc s. Konstancji Hają 2 000 złp z dochodów starostwa stanisławowskiego, B. został dworzaninem bsburżanki, arcyksiężniczki austriackiej, mimo cesarskich obietnic nie otrzymał księstwa lennego, a Sejm Rzeczypospolitej nie przyznał mu księstwa Kurlandii, w 1637 r. przyjął od Hiszpańskich Habsburgów propozycję godności wicekróla Portugalii (wówczas zależnej jeszcze od Hiszpanii i połączonej z nią unią personalną). Udał się więc do Hiszpanii, gdzie miał otrzymać coroczną pensję i zawrzeć małż. Janowi Kazimierzowi w tej wyprawie towarzyszył m.in. B. Podczas postoju w Preszburgu (Bratysława) doszło do tajnego spotkania królewicza z cesarzem Ferdynandem, a w trakcie przejazdu przez tereny francuskie odwiedzał on tamtejsze twierdze, co dało pretekst kardynałowi Richelieu, pierwszemu ministrowi Francji, do aresztowania go pod zarzutem szpiegostwa na rzecz wrogów Francji. Był to okres wojny 30-letniej i bezwzględnej rywalizacji Francji z Habsburgami, panującymi m.in. w Cesarstwie Niemckim i Hiszpanii. Podczas postoju w jednym z portów francuskich, w 1639 r., doszło do aresztowania królewicza Jana Kazimierza wraz z towarzyszącymi mu osobami, wśród których był B. Osadzono ich w zamku arcybiskupim Sisteron (płn. Prowansja). Uwięziony Jan Kazimierz stanowił dla Richelieu zabezpieczenie, że Rzeczpospolita złagodzi prohabsburski kurs. Inaczej Francuzi mogli wydać Wazę swym sojusznikom Szwedom, skonfliktowanym z pol. królami za ich roszczenia do tronu w Sztokholmie.
Po kilku tygodniach pobytu w twierdzy B. został uwolniony i z miejsca podjął starania o uwolnienie królewicza. Znalazł sposób, aby do królewskiego więźnia docierały informacje z kraju. W jednym z listów informował o ulubionych przez Jana Kazimierza psach, hodowanych w Błotkowie (Terespol), pryw. maj. królewicza. W Błotkowie […] wszystko w dobrym porządku, pan Czapski jest dobrym gospodarzem i rządzi dobrze, między innymi pokazał […] pięć najpiękniejszych, jakie można widzieć, brytanów, jakich nie ma sam Król J .M., które dla Waszej Królewskiej Miłości chowa, trzy psy, a dwie suki, między którymi są dwie takiej maści jak brytan arcyksięcia Leopolda (cyt. za: T. Wasilewski, Wazowie w Błotkowie (Terespolu) i Białej, [w:] Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, red. T. Wasilewski, T. Krawczak, B.Podl. 1990, s. 94).
Działania B. ostatecznie zakończyły się sukcesem i Jan Kazimierz po 21 mies. niewoli i podpisaniu zobowiązania, że przeciwko Francji nie będzie nigdy występował, ponownie był wolny.
Za te zasługi B. został hojnie wynagrodzony. Od 1651 r. posiadał starostwo liwskie i wójtostwo w Drohiczynie, starostwo parnawskie w Inflantach i bolesławskie w ziemi wieluńskiej, a także starostwo nowodworskie oraz leśnictwa przełomskie i rudnickie (nad jeziorem Wigry, które po śmierci jego ż. Konstancji Butlerowej przejął zakon kamedułów), a od 1652 r. dostał w administrację ekonomię grodzieńską. Był także właścicielem trzech nieruchomości w W. przy Krakowskim Przedmieściu oraz dworu w Grodnie. Największe dochody przyniosło mu nadanie starostwa preneńskiego, które pozostawało w rękach rodziny B. aż do drugiej połowy XVIII w. Albrycht Stanisław Radziwiłł zapisał w swym pamiętniku w VII 1644 r.: Starostwo preneńskie Butlerowi kochanemu słudze królewicza Kazimierza oddał [król Władysław IV, przyp. TD.], onerując go w przywileju aby pewne pansye innym ośmiu sługom Kazimierza corocznie płacił. (Pamiętniki Albrychta Stanisława X. Radziwiłła Kanclerza W. Litewskiego, t. II, P. 1839, s. 147).
S. Kossakowski tłumaczył okoliczności powyższego nadania w następujący sposób: Jan Kazimierz bowiem wstępując do Zakonu Jezuitów w Rzymie, uprosił Władysława IV iżby jego starostwa rozdane były dworzanom, którzy mu wiernie służyli. Butlerowi przeto, jako najwyższemu Królewicza dworzaninowi, a przy tem najzasłużeńszemu, nadano prawem lennem najbogatsze Starostwo Preńskie (S. K. Kossakowski, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. I, W. 1859, s. 52).
Na pamiątkę franc. uwięzienia B. wybudował w Prenach n. brzegiem Niemna niewielki zameczek wzorowany na francuskim zamku Sisteron. W 1649 r. B. podpisał elekcję na tron pol. Jana Kazimierza i został mianowany d-cą jego straży przybocznej. Nie był to jednak koniec awansów. W 1651 r. otrzymał od cesarza niemieckiego Fryderyka dziedziczny tytuł hr., przy którym załączono wywód rodowy.
Przyjaźń i wielkie zaufanie króla Jana Kazimierza do B., Albrycht Radziwiłł tłumaczył miłością króla do swego dworzanina, określając go mianem kochanka królewskiego. Ignacy Kraszewski natomiast, charakteryzował tą przyjaźń następująco: […] starosta Butler, ze wszystkich przyjaciół, których król brał i rzucał bardzo łatwo, najmilszy mu i najwytrwalej upodobany. Butler miał powierzchowność dworaka, strój cudzoziemski i tę giętkość ruchów, a wyraz twarzy posłuszny, które mu dozwalały się akkomodować do humoru i myśli pana. Nikt nad niego lepiej nie znał Jana Kazimierza, który brał za powiernika i rzucał Butlera po kilkakroć, ale zawsze, zatęskniwszy do niego, powracał. Był to jedyny człowiek, przed którym się mógł wyspowiadać ze wszystkich swych słabości, nie lękając wyśmiania ni zdrady. Butler nigdy za próg stąd nie wyniósł nic, a wielekroć ostrzegł i zapobiegł skutkom nieopatrzności króla (J. I. Kraszewski, Boży gniew, W. 1973, t. I, s. 28).
W czasie inwazji szwedzkiej (1655) B. stanął wiernie przy królu, wykładając ze swej pryw. szkatuły na cele obronne znaczną kwotę pieniężną. Będąc już płk. wojsk królewskich, dysponując zaledwie garstką żołnierzy, jako jeden z pierwszych przeciwstawił się wkraczającym w granice Rzeczpospolitej wrogom. W widłach Narwi i Bugu, opodal Serocka okopał się w obozie warownym i stawił zaciekły opór oddziałom najeźdźcy. W trudnych chwilach „potopu szwedzkiego” stale znajdował się u boku króla Jana Kazimierza, dzieląc jego trudy, przymusowe wygnanie oraz walcząc jako d-ca wojska „cudzoziemskiego autoramentu”, za co został mianowany 1658 r. gen. Jako pierwszy ze swego rodu odstąpił od protestantyzmu i został kat. Zm. 12 X 1661 r. o ósmej rano w Nowym Dworze koło Grodna i 19 XII t.r. został pochowany w Grodnie.
Ze związku z kasztelanką Konstancją Wojdyńską B. doczekał się pięciorga dzieci: Marka, Teodora, Jana, Aleksandra i Katarzyny, która później została ż. Ernesta Magnusa Grothusa (1630-1667), a po jego śmierci Otto Fryderyka Felkersamba wojewody inflanckiego.
Nowak T., Grothus Magnus Ernest (zm. po 1667), PSB, t. IX, s. 21-23; Przyboś A., Felkersamb Otto Fryderyk (zm. 1705), PSB, t. VI, s. 412-413; Zbiór pamiętników historycznych o dawney Polszcze, t. III, W. 1822, s. 274-293; Pamiętniki Albrychta Stanisława X. Radziwiłła Kanclerza W. Litewskiego, t. II, P. 1839, s. 147, 212, 462, 482. Autor Pamiętnika podaje błędnie datę (13 II 1652 r.) ślubu Gotarda Wilhelma Butlera z Konstancją Wodyńską. Biorąc pod uwagę daty ślubów ich starszych dzieci: Katarzyny – przed 1658 r. i Marka – przed 1665, które musiały już być pełnoletnie w końcu l. 50., musimy przyjąć, że małż. Gotarda musiało być zawarte na wiele l. przed 1652 r.; Wassenberg E., Więzienie we Francji Jana Kazimierza, Petersburg 1858; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. I, W. 1859, s. 52; Kraszewski J. I., Boży gniew, W. 1973, t. I, s. 28; Fabiani B., Warszawski dwór Ludwiki Marii, W. 1976; Chrapowicki J. A., Diariusz. Część pierwsza: lata 1656-1664, oprac. T. Wasilewski, W. 1978, s. 311, 320; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984; Wasilewski T., Wazowie w Błotkowie (Terespolu) i Białej, [w:] Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, opr. T. Wasilewski, T. Krawczak, B. Podl. 1990; Kosieradzki D., Hrabiowie na Międzylesiu i Miedznej. Butlerowie Herbu Własnego, „Życie Sokołowa” 7 V 2004; Sikorski A., Obce rodziny na pograniczu Mazowsza i Podlasia: Butlerowie i Lelewelowie, „Rocznik Liwski”, t. VII/2014, s. 157-163; Skrodzka A., Królewicz jezuitą, król opatem Wątek zakonny w ikonografii Jana Kazimierza, „Folia Historica Cracoviensia”, t. XXII/2016, s. 437-438; Dobrowolski T., Butlerowie i ich związki z Podlasiem i Sarnakami, „Rocznik ziemi Sarnackiej”, nr 4/2021, s. 13-18; Narodowe Arch. Historyczne Białorusi w Mińsku, księga sądowa drohicka nr 47, Akty darowizny: Gotard Butler przejmuje formalnie dobra miedzeńskie wraz z prawem patronatu kościoła parafialnego”,1653 r.; tamże: Jan Wodyński przekazuje Gotardowi Butlerowi Miedzną; Strona rodziny Butlerów, https://butler.it2.pl/index.php [dostęp 30. 08. 2022].
(autor Tomasz DOBROWOLSKI)