KROK PASZKOWSKI

Ur. 1 IV 1887 r. w majątku Rudnia II gm. Naliboki pow. Stołpce (ob. Białoruś),  w rodzinie Stanisława Paszkowskiego i Jadwigi z domu Straszyńskiej. W l. 1897-1902 K-P. uczęszczał do szk. realnej w Pińsku, następnie (1903-7) był uczniem szk. technicznej w W., po czym studiował (1908-11) na Wydz. Budowy Maszyn Szk. Politechnicznej we Lw. Przed wybuchem I woj. świat. nie służył w armiach zaborczych.  Od jesieni 1908 r. do wybuchu I woj. świat. był czł. Związku Strzeleckiego we Lw. i w W. Jesienią 1908 r. wstąpił do Związku Walki Czynnej (ZWC) i przyjął ps. Krok, ponieważ był jednym z najlepszych piechurów. Przeszedł drogę od szeregowca do oficera, a w ostatnim roku jego pobytu we Lw. prowadził batalion szkolny oraz kurs podchorążych. Jesienią 1911 r. został wysłany przez Kmdt. Gł. ZWC do W., gdzie prowadził dalszą pracę konspiracyjną. W W. zatrudniono go jako technika w fabryce Lilpopa Raua i Loewensteina, jednocześnie organizował ZWC i Związek Strzelecki na obszarze Kongresówki.

W V 1914 wyjechał do Kr., gdzie po krótkim przeszkoleniu objął na kursie letnim stanowisko d-cy plut. 6 VIII 1914 r. wyruszył w składzie kompanii kadrowej z Oleandrów jako d-ca jej trzeciego plut. Po trzech miesiącach został d-cą komp. kadrowej w III bat. 1 ppleg. 9 X 1914 w Jakubowicach mianowany por. W V 1915 rozkazem austriackiego AOK (Naczelne Dowództwo Armii-Armeoberkommando) awansował na st. kpt. Po wypoczynku w Kętach przeniesiony do II bat. 5 ppleg. jako d-ca 4 (8) komp., w której służył do końca 1915 r. do zajęcia przez I Bryg. Legionów linii Stochodu i Styru. Uczestniczył we wszystkich walkach stoczonych na Kielecczyźnie, Sądecczyźnie, nad Nidą, pod Konarami, Jastkowem, na Lubelszczyźnie i Podl. W X 1915 został odkomenderowany z I Bryg. Legionów do W. do pracy w POW. Pocz. był kmdt. obwodu w S., a następnie prowadził szk. podoficerską w W. i szk. pchor. POW, w której wykładał taktykę. W okresie od 1916 r. do V 1917 działał w strukturach POW w S. i w W. Od VIII 1915 do I 1916 pełnił funkcję Kmdt. Okr. nr III Siedleckiego.

W V 1917 powrócił do 5 pp Legionów na stanowisko z-cy dowódcy II bat. Następnie dowodził I bat. Kursu Wyszkolenia Piechoty w Komorowie k. Ostrowi Mazowieckiej. Po kryzysie przysięgowym internowany w obozie oficerskim w Beniaminowie. Następnie przewieziony kolejno do W., Szczypiorna i do obozów w Havelbergu w Saksonii, Rastatt i Werl. Po powrocie do W. wysłany przez Kmdt. Gł. POW Edwarda Śmigłego-Rydza do Małopolski. W Kr. zgłosił się do 5 pp Legionów. 2 XI 1918 wstąpił z powrotem do formującego się 5 pp Legionów, gdzie został d-cą I bat. Z tym oddz. uczestniczył w rozbrajaniu Austriaków oraz walczył o Przemyśl i Lw. We wniosku na odznaczenie orderem VM w myśl Uchwały Kapituły Tymczasowej z 23 I 1920 K-P. był jednym z najdzielniejszych organizatorów 5 pp Legionów, który przybył pod dowództwem mjr. Wacława Stachiewicza z odsieczą dla Przemyśla. W brawurowym ataku, mimo ognia ukraińskiego, pułk zdobył most, dzięki czemu nastąpiło przerwanie linii wojsk ukraińskich i wdarcie się żołnierzy pol. do centrum miasta. Polscy żołnierze opanowali miasto rozbijając grupy ukraińskie i bandy uzbrojonych pospolitych przestępców rabujących sklepy. Bat. dowodzony przez kpt. K.-P. (złożony z czterech komp. piechoty, komp. karabinów maszynowych oraz plut. saperów) w czasie walk o Przemyśl stanowił gł. podporę atakujących pol. wojsk.

Po zdobyciu Przemyśla zastępował przez kilka tygodni d-cę 5 pp Legionów Uczestniczył w odsieczy Lwowa (16 XI 1918). W trakcie tej operacji uczestniczył w bitwie pod Krotoszynem i dwudniowej bitwie pod Podborcami. D. 4 I 1919 został przeniesiony do S. do formującego się tam 22 pp. 6 I 1919 wyruszył z I bat. 22 pp na Polesie. W końcu I 1919 objął stanowisko d-cy I bat. 22 pp. Jako d-ca I bat. 22 pp walczył o twierdzę brzeską w składzie stojącego w drugim rzucie zgrupowania d-cy 4 szwadronu 2 pułku. Zadaniem oddz. mjr. K.-P. było zdobycie fortu w Kobylanach, a następnie zajęcie Terespola oraz mostów na Bugu. Przez 3 miesiące pełnił obowiązki d-cy 22 pp. Z Brześcia Litewskiego rozkazem d-cy Dywizji Podlaskiej pełnił obowiązki w zastępstwie jako d-ca grupy Pińsk i d-ca 34 pp. Po 10 III 1919 wrócił do 22 pp jako d-ca I bat.

W czasie wojny pol.-sowieckiej w bitwie pod wsią Jełań 5 IV 1920 otrzymał ranę postrzałową z karabinu w prawy policzek. Bitwa o Jełań rozegrana 4–5 IV 1920 była starciem oddziałów 14 DP pod dowództwem gen. Daniela Konarzewskiego z oddz. sowieckiej 17 DS. 5 IV oddz. polskie zdobyły Jełań i 6 IV odepchnęły oddz. sowieckie. 7 IV Polacy opuścili Jełań, m.in. w związku z cofnięciem linii frontu.

Prawdopodobnie dowództwo 4 Armii planowało obsadzić mjr. K.-P. na stanowisku d-cy 15 pp. W IV 1920 d-ca 9 DP opiniując kartę ewidencyjną K.-P. informował, że błędem byłoby awansować go na stanowisko d-cy 15 pp, ponieważ był on tak mocno związany z 22 pp, że można go uznać nawet za twórcę pułku. Pożądane było więc, aby K.-P. objął stanowisko d-cy 22 pp, co miało miejsce na pocz. V 1920. 22 V 1920 awansował na st. ppłk. Na froncie przez cały czas przebywał ze swym pułkiem. W czasie odwrotu i w bitwie warszawskiej dowodził XVIII BP. Wg wniosku na odznaczenie orderem VM podczas ataku prowadzonego przez 9 DP na Hrubieszów dwie dywizje jazdy Budionnego (6 DJ i dywizja baszkirska) w kontrnatarciu załamały prawe skrzydło 15 pp pod wsią Moniatycze na styku z 22 pp. W przeprowadzonej akcji przeciw sowieckiej kawalerii uczestniczył 22 pp zadając poważne straty sowieckiej 6 DJ. Ppłk K.-P. walczył wówczas w pierwszej linii swojego pułku. 4 VIII 1920 I bat. 22 pp w składzie 16 DP uczestniczył w akcji mającej na celu likwidację sowieckiego przyczółku w okolicy Pratulina. 6 VIII w składzie grupy Poleskiej została utworzona Grupa Janów (w składzie 4 pułku, 32 pp, I batalion 22 pp). Jej komendę objął d-ca 22 pp ppłk K.-P. Grupa Janów otrzymała zadanie obrony odcinka rzeki Bug. Po zakończonej wojnie pol.-sowieckiej do IX 1926 dowodził 22 pp.

Podczas wypadków majowych 1926 r. K.-P. jako d-ca 22 pp uczestniczył w walkach po stronie Józefa Piłsudskiego. Kilka tygodni przed wypadkami majowymi odbył naradę z d-cą 9 DP Mieczysławem Ryś-Trojanowskim dotyczącą zaufanych oficerów, których można było wysłać jako d-ców do W. K.-P. wymienił ich ok. 10 -wszystkich kawalerów VM i KW. Wg relacji Henryka Pichety – K.-P. poinformował oficerów o zamiarze wsparcia przewrotu majowego, mówiąc, że w razie niepowodzenia całą odpowiedzialność za działania 22 pp bierze na siebie. 12 V 1920 wezwany przez p.o. d-cę 9 DP płk. Franciszka Sikorskiego (10 lub 11 V d-ca gen. Mieczysław Ryś-Trojanowski wyjechał na rozkaz d-cy DOK gen. Józefa Rybaka do Brześcia Litewskiego), K.-P. otrzymał rozkaz wyruszenia z dwoma kompaniami do W. Swoim żołnierzom wydał ckm, granaty dla podoficerów, najlepsze mundury oraz dużą ilość amunicji. Wyjął sztandar z szarfami VM, a żołnierzom kawalerom VM rozkazał przypiąć szarfy VM. 22 pp wyładował się w Rembertowie i w eskorcie ułanów płk. dypl. Wieniawy Długoszowskiego skierował 22 pp na most Poniatowskiego. Tam Marszałek Józef Piłsudski nakazał K.-P. z 22 pp skierować się na Pragę i zająć most Kierbedzia. 22 pp walczył na Krakowskim Przedmieściu i w okolicy Zamku Królewskiego, 12 V wieczorem dotarł na plac Saski. W trakcie działań w W. doszło do incydentu z płk. Janem Jagminem Sadowskim, który rozkazał K.-P. złamanie siłą kordonu wojsk rządowych. K.-P. zagroził mu aresztowaniem. Później płk J. J. Sadowski próbował wydawać takie same rozkazy Henrykowi Pichecie. Picheta poprosił o pomoc d-cę 9 DP płk. Franciszka Sikorskiego, który wydał mu rozkaz kontynuowania swoich działań bez zwracania uwagi na płk. Sadowskiego.

Na mocy rozporządzenia ministra spraw wojskowych z 31 VII 1926 dotychczasowy d-ca piechoty dywizyjnej 9 DP płk Franciszek Sikorski został mianowany na d-cę 9 DP. Obowiązki d-cy piechoty dywizyjnej 9 DP przejął po nim K.-P. Pełnił je od IX 1926 do III 1928, przez 9 miesięcy dowodził faktycznie dywizją. W III 1928 został przeniesiony do Wilna na stanowisko d-cy Obszaru Warownego Wilno. Awansowany do st. gen. bryg. 1 I 1929. W X 1930 przeniesiony do Baranowicz na stanowisko d-cy 20 DP. Został zaprzysiężony przez ks. Antoniego Aleksandrowicza. Podczas służby jako d-ca 20 DP w Baranowiczach mieszkał w Koszarach Kościuszki przy ul. Brygadierskiej nr 2. Od I 1938 został z-cą d-cy Okręgu Korpusu nr 1 w W. Od V 1939 posiadał przydział mobilizacyjny do DOK I jako z-ca jego d-cy. W planie mobilizacyjnym w 1939 r. K.-P. przewidziany był na d-cę 45 DP rezerwowej mającej się zmobilizować w rejonie Wadowic do 14 dnia mobilizacji powszechnej i wejść w skład armii „Kraków”. K.-P. posiadał więc dwa wykluczające się przydziały mobilizacyjne. Ze względu na szybki i niekorzystny rozwój sytuacji militarnej 45 DP rezerwowa nie powstała.

W okresie międzywojennym K.-P. posiadał dwie wille w Chylicach pod W., które miały nie przynosić mu dochodu. Na zadane w drukowanym kwestionariuszu służbowym pytanie, czy może z tego majątku utrzymać rodzinę, zaprzeczył.

D. 11 IX 1939 K.-P. zameldował się w Łucku u ministra spraw wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego. Otrzymał wówczas rozkaz utworzenia w Brzeżanach punktu zbornego dla oficerów. 12 IX w godzinach popołudniowych dotarł do Brzeżan, gdzie objął obowiązki kmdt. punktu zbornego. 17 IX 1939 po otrzymaniu wiadomości telefonicznej, że w okolicy Buczacza sowiecka kolumna pancerna przekroczyła granicę pol.-sowiecką K.-P. wycofał się o godzinie 14 do Kołomyi wysyłając grupę 30 oficerów do Zaleszczyk. W Kołomyi został poinformowany o rozkazie marsz. Edwarda Śmigłego-Rydza o przekroczeniu granicy rumuńskiej, co stało się faktem o godz. 2.10 w kolumnie samochodów jadących przez Kosów i Kuty. Żadnego osobnego rozkazu o konieczności przekroczenia granicy, ani żadnych innych rozkazów K.-P. od nikogo nie otrzymał. Będąc już w Rumunii został wyznaczony do nadzoru transportów z miejscowości Radani w głąb kraju. Następnie internowany w obozie Baile Herculane, a później w Obozie Oficerskim przy 22 Pułku Piechoty w Targoviste. Wiosną 1941 r. razem z grupą oficerów i generałów został wydany Niemcom i osadzony pocz. w Oflagu VI Dorsten w Westfalii, a następnie w oflagu VI B w Doesssel w Nadrenii Północnej-Westfalii. W niem. niewoli przebywał od IX 1941 do wyzwolenia obozu przez wojska amerykańskie 1 IV 1945. Ewakuowany 5 IV 1945 z grupą oficerów do Paryża, gdzie znalazł się w Polskich Siłach Zbrojnych pod komendą brytyjską. Nie posiadając przydziału służbowego mieszkał w hotelu przy koszarach Vincenne. Ze względu na zły stan zdrowia nie pełnił już żadnych funkcji wojsk. Od Brytyjczyków otrzymywał pełne pobory, ale przesyłał je do rodziny w Polsce nie wiedząc, czy pieniądze te do niej w ogóle dochodzą. Stopniowo zapadał na kataraktę obu oczu powodującą ślepotę. Został poddany nieudanemu zabiegowi okulistycznemu we franc. szpitalu wojsk. Musiał odtąd nosić ciemne okulary i nie odzyskał pełni sprawności.

Żona K.-P. po ucieczce z Polski ich syna Jana za granicę została aresztowana przez UB i uwięziona na okres 6 miesięcy (m.in. przetrzymywana w dole kloacznym), dlatego K.-P. zdecydował się pozostać na emigracji. W sprawie żony Eweliny próbował interweniować u samego gen. Charlesa de Gaulle’a, którego znał jeszcze sprzed wojny. Na emigracji z żoną Eweliną widział się tylko raz, na krótko przed śmiercią, gdy władze PRL wydały zgodę na jej jednorazowy przyjazd do Wielkiej Brytanii. Później został zakwaterowany w hotelu Terminus. Mieszkał w jednym apartamencie z gen. Stefanem Pasławskim, z którym się przyjaźnił. Dysponował również ordynansem. W czasie pobytu w Nicei został zakwaterowany w hotelu Imperator przy bulwarze Gambetta i Promenade des Anglais. 19 XI 1947 ewakuowany do Wielkiej Brytanii. 18 II 1948 wcielony do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resetlement Corps). 20 VII 1949 został zwolniony przed terminem z Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, chociaż jego kontrakt kończył się 18 II 1950. Otrzymał dożywotni zasiłek z opieki społecznej. W Londynie zamieszkał u syna Jana, studenta w Szk. Nauk Politycznych tzw. „polskim uniwersytecie”. Jan otrzymał propozycję pracy w Radiu Wolna Europa i wyjechał do Monachium. K.-P. zamieszkał wówczas u swojego siostrzeńca Bohdana Głogowskiego (sybiraka, żołnierza gen. Andersa, rannego pod Monte Casino). Ostatnie półtora roku życia K.-P. przebywał w szpit. dla pol. Weteranów w Mabledon.

Zm. 7 VI 1969 w wieku 82 l. po przewiezieniu z Mabledon do szpit. Joyce Greek Hospital w Dartford. Pochowany na cm. North Sheen w Londynie. W Polsce na cm. w Skolimowie pod W. w kwat. rodziny Krok-Paszkowskich znajduje się symboliczny kamień upamiętniający gen. i jego starszego s. Józefa.

K.-P. posiadał odznaczenia: OOP 3 kl., VM 5 kl., Krzyż Niepodległości z Mieczami, czterokrotnie Krzyż Walecznych, Złoty Krzyż Zasługi, Medal Pamiątkowy za Wojnę 1920, Medal 10-lecia Odzyskanej Niepodległości, belgijski Order Leopolda.

W związek małż. z Eweliną z domu Świecińską wstąpił 12 I 1916, mieli pięcioro dzieci: Marię Krystynę ur. 3 I 1917, Józefa ur. 10 IX 1919, Jadwigę ur. 28 VII 1921, Barbarę ur. 12 III 1923 oraz Jana ur. w S. 20 VIII 1925. Dzieci gen. Uczestniczyły w działaniach zbrojnych II woj. świat. Józef, absolwent Korpusu Kadetów nr 1 we Lw., ppor. 77 pułku piechoty, uczestnik kampanii wrześniowej, żołnierz AK na Wileńszczyźnie, zamordowany na Majdanku 1 III 1944. Jan kpr. pchor. w Powstaniu Warszawskim. W l. 1966–85 kierownik sekcji pol. BBC w Londynie, a następnie kierownik regionalnego działu Europy Płd.-Wschodniej. Od 1989 r. prowadził kursy dla dziennikarzy telewizyjnych z ramienia Fundacji Konrada Adenauera. Zm. 23 X 2007. Barbara (ur.12 III 1923), sanitariuszka w Powstaniu Warszawskim "Odsadnia" , „Sylwia”, jej szlak bojowy to: Stare Miasto - kanały – Śródmieście-Płd., wyszła z W. z ludnością cywilną, uciekła z transportu. Zm. 30 III 2001.


Czy wiesz, kto to jest?, red. S. Łoza, W. 1938, s. 557; PSB, T. XXV, Wr.-W.-Kr. 1980, s. 295-6 (Krwawicz M.); Krok-Paszkowski H. M., Krok ku niepodległości. Zapiski z dziejów mojej służby wojsk. (1908-49), oprac. J. Masłowski, L. 2018, s. 164-5, 171-2, 207-9, 222; Bąbiński K., Zarys historii wojennej 5-go pp legionów, W. 1929, s. 20-21; Kowalczewski B., Zarys historji wojennej 22-go pp, W. 1930, s. 66; Izdebski J., Dzieje 9 DP 1918-39, W. 2000, s. 19, 65,106; Kordaczuk S., Siedlecka księga chwały 1914-44. Mieszkańcy regionu w walce o wolność i niepodległość, S. 2018, s. 15; CAW sygn. I. 480. 289; Instytut Piłsudskiego w Londynie: kol. 24 teczka 1, Relacja K.-P. o wypadkach majowych Londyn 1957, sygn. 24/5/2/I/A2; Tamże, Relacja ppłk. Henryka Pichety, Kolekcja 24 teczka 1 nr 14, sygn. 24/5/2/I/A-14a; Materiały z Instytut Piłsudskiego pozyskane w ramach stypendium Fundacji z Brzezia Lanckorońskich;https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/barbara-krok-paszkowska,24499.html, Dostęp 5 VIII 2020; https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/jan-krok-paszkowski,24500.html, Dostęp 5 VIII 2020; https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Jelan;3917627.html. Dostęp 5 VIII 2020.

(autor Rafał ROGUSKI)