Ignacy P. h. Pilawa ur. 28 II w Radzyniu Podl. Potoccy, wywodzący się ze wsi Potok, w pow. ksiąskim, zyskali w Rzeczypospolitej, na przełomie XVI i XVII w. silną pozycję polit. O. Eustachy (zob.), polityk był jednym z najbogatszych magnatów polskich. Posiadał liczne posiadłości (m.in. w Kurowie, Lublinie, Klementowicach, Budzanowie, Szczuczynie, W.) i tytuły, m.in. cześnika wlk. kor., gen. art. Wlk. Ks. Lit. ż. Eustachego, Marianna z Kąckich, dziedziczyła olbrzymie rodzinne włości. Powiła 6. dzieci: c. Cecylię Urszulę i s. Kajetana, Ignacego, Jerego, Stanisława Kostkę oraz Jana. Uwagę zwracają jej zainteresowania literackie. Była miłośniczką literatury franc. Przetłumaczyła na jęz. pol. kilka komedii Molliera. Należy dodać, że w Radzyniu Podl. powstałą świetna rezydencja rokokowa rodziny P-ckich, jedna z najpiękniejszych w Polsce, projektu Jakuba Fontany.
Młodziutki Ignacy, wcześnie ujawniający duże zdolności umysłowe, kształcił się początkowo w domu, nast. w zakładzie ks. Stanisława Konarskiego w Collegium Nobilium. W słynnej szk. warszawskiej przebywał 8 1. (1758-1765). Nast. uczył się w Rzymie, w pijarskim Collegium Nazarenum, przygotowując się do stanu duchownego. We Włoszech studiował teologię, prawo, filoz., nauki przyr. Ignacy z ciekawością i lubością oddawał się wojażom po Europie, pilnie obserwując kulturę poszczególnych nacji. Na przełomie 1770/1771, podczas kilkumies. pobytu we Francji, młody P. ostatecznie dojrzał do rezygnacji z życia konsekrowanego i kariery kościelnej. W XII 1772 ożenił się z Elżbietą Lubomirską. Młoda para zamieszkała w W. Wkrótce przyszedł na świat ich pierworodny s., który w kilka 1. potem zm. Jak się okazało, osieroconym rodzicom pozostała jedynie c. Krystyna.
Wykształcony młodzian włączył się w życie intelektualne i kult. stolicy. Bywał u króla na obiadach czwartkowych, spotykał się na zamku królewskim z politykami i działaczami spoi. W kręgu królewskiego dworu narodził się projekt reformy oświaty w Polsce. Owocem tego była decyzja (14 X 1773) o utworzeniu KEN. W jej ośmioosobowym składzie znalazł się także dwudziestokilkuletni P. Początkowo zajmował się kwestiami administracyjnymi. Od 1774 nadzorował, przejętą przez KEN, Bibl. Publiczną, której powstanie zapoczątkował bogaty księgozbiór bpa Józefa Andrzeja Załuskiego. W tym czasie wizytował też placówki woj. podl. i lubelskiego, m.in. szk. pow. w Łukowie, Drohiczynie i Krasnymstawie. W Il 1775 miało miejsce pierwsze spotkanie Tow. do Ksiąg Elementarnych. Prezesem Tow. został P., pomysłodawca przedsięwzięcia. Przewodził instytucji przez cały czas jej istnienia (1775-1792). W pracach tych wspomagał go światły jezuita Grzegorz Piramowicz. Warto dodać, że sukcesem Tow. było wydanie w przeciągu 17 1. 30 wartościowych książek. Współpracował także z Hugo Kołłątajem, reformującym wówczas Akad. Krak.
Pod koniec I. 70-tych P. zaangażował się w działalność wolnomularską. W 1780 otrzymal godność Wielkiego Mistrza Loży „Katarzyna pod Gwiazdą Północną", którą przekształcił wkrótce w „Wielką Lożę Narodową Wielkiego Wschodu Polskiego". Należy podkreślić, że P. dostrzegał w wolnomularstwie możliwości aktywnego działania na rzecz poszerzenia praw człowieka. Stawiał sobie też ambitne cele społ. i wych.
Sławę po l. przyniosły P. prace nad Konstytucją 3 Maja. Docenili to ówcześni intelektualiści, chociażby Franciszek Ksawery Dmochowski. Należy dodać, że dzieło Ustawy Rządowej współtworzyli, prócz P., król Stanisław August Poniatowski oraz Hugo Kołłątaj i Scipione Piattoli. Trudno jednak przecenić koncepcyjny wkład marsz. dla powstania tej słynnej ustawy. L. nast. przyniosły Ignacemu sporo rozgoryczeń spowodowanych pogarszającą się sytuacją polit. Rzeczypospolitej. Trzeba zaznaczyć, że P. byl zwolennikiem zbrojnego oporu przeciw agresorom, dokonującym rozbioru kraju i nie przystąpił do targowicy. Włączył się zatem w przygotowanie insurekcji kościuszkowskiej, a nast. zająl się jej kierowaniem. Areszt. przez Rosjan, póżn. Austriaków, osiadł w podlubelskim Kurowie i Klementowicach. Powrócił do prac literacko nauk. W 1801 został czł. warszawskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Z działań na rzecz niepodległości Rzeczypospolitej jednak nie zrezygnował. Poważnie zaangażował się polit. w czasach Księstwa Warszawskiego. Zm. w Wiedniu 30 VIII 1809.
Dorobek literacki P. jest mało znany szerszej publiczności. Większość jego spuścizny pozostała w rkps. Zapewne w tej formie była wówczas popularyzowana. Część pism ukazała się drukiem. P. tworzył wiersze okolicznościowe, m.in. utwory będące zapisem przeżyć rodzinnych, czy rejestrujące wrażenia z podróży, np. Oda o balonie. Tłumaczył Horacego. Zaprojektował i wydał dzieło Poczet muzyków, muzykopisów i kompozytorów polskich (1818).
Pozostawił po sobie teksty naukowe, m.in., niepewnego autorstwa, Pamiętnik o ustanowieniu porządku w nauce prawa cywilnego i założeniu zgromadzenia prawnych ludzi (1772). Pisma związane z reformą szkolnictwa i władzy, zwłaszcza Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej (1774) czy Zasady do poprawy form rządu (1789). W 1793 wydał pamflet polityczny O ustanowieniu i upadku Konstytucji Polskiej 3 Maja 1791.
PSB, t. XXVIII, (Z. Zielińska); Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774-1809), oprac. B. Michalik, Wr. J 978; - J. Łojek, Upadek Konstytucji 3 Maja, Wr. 1976; M. Klimowicz, 0świecenie, wyd. 7„ W. 1999; K. M. Morawski, Ignacy Potocki. Część I 1750-1788. Monografie w zakresie dziejów nowożytnych, t. XXI, Kr.-W. 1911; J. Rudnicka, Biblioteka Ignacego Potockiego, W. 1953; J. Lubieniecka, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, W. 1960; A. Bartczakowa, Jakub Fontana. Architekt warszawski XVIII w., W. 1970; B. Michalik, Dzialalność oświatowa Ignacego Potockiego, Wr. 1979; C. Pauszer-Klonowska, Piękny Potocki, W. 1984; B. Dembiński, Ignacy Potocki (w stuletnią rocznice zgonu), „Biblioteka Warszawska", 1909 t. I; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Ignacy_Potocki.PNG; dostęp 30.04.2021].
(autor Andrzej BORKOWSKI)