Wodzimierz Czetwertyski


Ur. 26 IX w Woronczynie na Wołyniu, s. Kaliksta i Zofii z Kropińskich. W I. 1851-1856 pobierał nauki w Inst. Szlacheckim w Wilnie, a nast. rozp. studia na Wydz. Przyr. Uniw. Kijowskiego, którego nie uk. W 1863, po wybuchu Powstania Styczniowego, został areszt. za przynależność do nielegalnej organizacji spiskowej i osadzony w więzieniu w Żytomierzu. Pragnąc ratować kolegów z organizacji podczas procesu w 1866 wziął całą winę na siebie. Został skazany na dożywocie, zamienione nast., dzięki interwencjom rodziny, na ośmioletnie zesłanie na katorgę w Usolu. Dodatkowo został pozbawiony tytułu książęcego (ponownie przywrócony w Cesarstwie w 1886), praw szlacheckich i skazany na konfiskatę maj. Dzięki staraniom rodziny, car Aleksander II pozwolił ks. Włodzimierzowi, po kilkunastu mies. katorżniczej pracy w warzelni soli, wyjechać z Usola do Penzy, a po krótkim tam pobycie, na powrót do kraju. Dobra rodzinne Woronczyn i Komargrod na Wołyniu o. Włodzimierza, ks. Kalikst, sprzedał w obawie przed konfiskatą co, jak się późn. okazało, nie było konieczne.

10 VII 1872 poślubił Marię Wandę z Uruskich, c. Seweryna hr. Uruskiego (autora Herbarza) i Hermancji z Tyzenhauzów. Rezydencją rodową stał się Milanów w pow. radzyńskim. W Milanowie ks. Włodzimierz, znany bibliofil, umieścił słynną bibliotekę, zawierającą cenne księgozbiory odziedziczone po gen. Ludwiku Kropińskim (dziadku Włodzimierza) i Sewerynie Uruskim, archiwum rodzinne, galerię obrazów i portretów, systematycznie je powiększając. W 1916 zbiory liczyły ponad 10 tys. woluminów, które osobiście zostały oprac. przez właściciela w trzytomowym Katalogu biblioteki Milanowskiej ks. Czetwertyńskich.

Sławę dobrom przyniosła również działalność społ. ich właścicieli. Milanów był położony na terenach graniczących z unickimi, co powodowało, że część jego mieszkańców stanowili unici. Po likwidacji obrządku greckokatolickiego dwór milanowski stał się ostoją prześladowanych unitów. Szczególnie angażowała się Maria Wanda, która ułatwiała zawieranie tzw. „ślubów krakowskich", sprowadzanie kapłanów, którzy w przebraniu udzielali tej ludności posług relig. oraz wspólnie z mężem nie pozwoliła na odebranie przez władze ros. szpit. zał. z fundacji Wandy Julianny hr. Caboga (babki Marii Wandy) w Milanowie i uczynienia z niego prawosławnego ośrodka religijnego. Z tego powodu księżna była często wymieniana w raportach urzędowych jako „nieprzejednana i zawzięta przeciwniczka prawosławia".

W 1874 Czetwertyńscy wybudowali w Milanowie przyfolwarczną szk., do której uczęszczały również dzieci z okolicznych wsi. Do czasu pierwszej woj. świat. była to jedyna placówka oświat. w okolicy.

Po pożarze Milanowa w 1906, z którego ocalały zaledwie trzy z kilkudziesięciu zabudowań, właściciele dóbr okazali pomoc żywnościową (kilka tyg. funkcjonowała kuchnia z całodziennym wyżywieniem) i materialną. Tragedia ta przyczyniał się do powołania OSP, którą w niezbędny sprzęt wyposażył ks. Przy strażnicy w 1905 została zał. bibl., do której pierwsze książki ofiarowali Czetwertyńscy. Znalazły się tam tytuły autorstwa m.in.: A. Mickiewicza, J. Słowackiego, H. Sienkiewicza, B. Prusa, E. Orzeszkowej i in. Z czasem zbiory biblioteczne osiągnęły ok. pół tys. pozycji.

Właściciele maj. wsparli finansowo również zał. przez mieszkańców Milanowa w 1902 orkiestrę dętą. Ks. Włodzimierz w 1905 zatrudnił wykwalifikowanego naucz. muzyki w charakterze kapelmistrza, dzięki czemu orkiestra zdobyła sławę wychodzącą poza wieś i gminę, towarzysząc najważniejszym uroczystościom świeckim i kościelnym. Funkcjonował tu również teatr amatorski prowadzony przez Rudolfa Levittoux, zatrudnionego w administracji maj. w Milanowie. Przedstawienia w wykonaniu młodzieży wiejskiej cieszyły się niebywałą popularnością nie tylko wśród chłopów, ale też wśród ziemian, duchowieństwa kat., a nawet władz pow. z naczelnikiem w Radzyniu Podl.

C. pełnił wiele funkcji publicznych. Od 1880 był prezesem Tow. Sybiraków Weteranów r. 1863, którym niósł pomoc materialną i moralną W 1898 został radcą Dyr. Siedleckiej, a od 1906 prezesem Komitetu Tow . Kred. Ziem. W pracy filantropijnej zaznaczył się jako prezes od 1906 Warszawskiego Tow Dobroczynności. W 1902 został szambelanem dworu ros. Z kolei ks. Maria Wanda w W. przewodn. Tow. Opieki św. Józefa, któremu ofiarowała plac pod budowę własnego gmachu. Była w I. 1917-1928 przewodn. Zw. Kat. Polek, który również hojnie wspierała, jak również czł. rady opiekuńczej Tow. Opieki nad Ubogimi Matkami oraz ich Dziećmi. W imieniu rodziny C. ufundowała salę wykładową w KUL.

C. był autorem poczytnego pamiętnika Na wozie i pod wozem 1837-1917. Wspomnienia z lat ubiegłych wnukom i wnuczkom opowiedziane  z 12 ilustracjami (P. 1938).

Zm. 20 VIII 1918. Miał sześcioro dzieci: s. Seweryn (zob.), Włodzimierz i Ludwik oraz c. Zofia Ermancja ż. Władysława Leona hr. Zamoyskiego, Maria Aniela Seweryna ż. Adama hr. Tarnowskiego i Wanda Maria Jadwiga Felicja ż. Andrzeja hr. Żółtowskiego.


PSB, t. IV, s. 367 (H. Mościcki); A. Koprukowniak, Biblioteka Włodzimierza księcia Światopełka-Czetwertyńskiego w Milanowie, [w:] Drogią historii. Studia ofiarowane prof. Józefowi Szymańskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. P. Dymmel, K. Skupieński, B. Trelińska, L. 2001; tenże, Ziemiaństwo Lubelszczyzny i Podlasia w XIX i XX wieku, L.-Radzyń Podl. 2005; S. Szenic, Cmentarz Powązkowski 1891-1918; A. Żółtowski, Biblioteka milanowska książąt Czetwertyńskich, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, oprac. R. Maliszewska, t. 2, Kozłówka 2003; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:W%C5%82odzimierz_Czetwerty%C5%84ski.jpg; dostęp 80.04.2021].

(autor Agnieszka GĄTARCZYK)