Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza

Azulewicze pieczętowali się herbem Azulewicz i Alabanda (w polu czerwonym strzała srebrna żeleźcem ku górze, w szczycie hełmu ręka zbrojna z mieczem w złoto oprawnym, do cięcia w lewo).

Ur. ok. 1731 (wg wydawców spisu oficerów wojsk Wlk. Ks. Lit.), ok. 1745 (wg S. Kryczyńskiego), s. Aleksandra Mustafy, w 1777 rtm. królewskiego i Felicjanny z Tuhan-Baranowskich. Azulewicze przybyli na Litwę w poł. XV w. z chorągwią juszyńską, podług tradycji wywodzili się od murzy Erustana, używając przydomku Erustan; otrzymali od króla Kazimierza Jagiellończyka kilka wsi w pow. trockim (Ponary-Kurmańczyki, Poporcie­-Kurmańczyki, Lemuciany-Kurmańczyki i Adamancie). 19 II 1757 król Au­gust III nadał 33 włóki ziemi w Studziance w kluczu łomaskim ekonomii brzeskiej o. i jego małżonce Felitjannie; w ten sposób więk­szość wsi, w której usytuowany był jedyny w tej części kraju meczet, znala­zła się w posiadaniu Azulewiczów (czyli A. ur. się w pow. trockim).

Młodość Jakób spędził w Studziance. W ślad za o. rozp. służbę wojsk.; o jej pierwszym okresie źródła milczą; 20 III 1775 otrzymał nomina­cję na płka nadwornego pułku królewskiego, złożonego z Tatarów pol.-lit. „Są to głównie Tatarzy, wielu z nich wyznaje mahometanizm, a na ich wierności  można w zupełności  polegać. Korpus ten jest złożony z panów i poddanych. Wszyscy oni tworzą szw. kaw., "lecz nie są uzbrojeni jedna­kowo; każdy z nich - bez względu na rangę nosi szablę, jak również pistole­ty, ale panowie mają jeszcze Jance, około 10 stóp długie, inni zaś miast lanc zbrojni są w karabiny. Strój ich składa się z wysokiej czapki futrzanej, zie­lono-czerwonej i spodni tego samego koloru, które przykrywają buty sięga­jące aż po kostki, oraz z białej spódniczki dochodzącej  do kolan. Głowy mają zgolone na sposób polski. Lance ich, na których końcu powiewa dłu­ga, czerwono-czarna  chorągiewka w kształcie jaskółczego ogona, są krótsze i słabsze niż lance austriackich Kroatów, ale noszą je w ten sam sposób i używają ich z taką samą jak tamci zręcznością. Ludzie ci są różnej wyso­kości i wyglądają pięknie i dorodnie [...]. Konie, których  dosiadali, były około 14 łokci wysokie, bardzo silne w barkach i pełne szczególnego ognia [...]. Magnaci nabywają obecnie konie od Tatarów" - pisał podróżujący po Rzeczypospolitej w 1778 Anglik William Coxe.

2 pułkiem lekkiej jazdy ułanów Jego Królewskiej Mości i Rzeczypo­spolitej dowodził przed A. płk Abraham Skirmont. Pułk stacjo­nował kolejno w Kobryniu, Łomnej i Janowie, według etatu miał  liczyć w 1777 - 411 oficerów, towarzyszy i pocztowych. 15 V 1792 pułk uchwałą sejmową został przeniesiony na etat wojska lit. i w VII t.r. przemianowany na VI Pułk Straży Przedniej Wlk. Ks. Lit. W woj. pol.-ros. 1792 pułk A. faktycznie udziału nie wziął, wchodząc w skład garnizonu W. 15 VII został wysłany nad Bug, w okolice Broku, do końca kampanii ogra­niczając się do marszów po Maz. i Podl. Wcześniej A. inni oficero­wie - Tatarzy interweniowali u króla w sprawie gwałtów, jakich dopusz­czały się wobec ludności tatarskiej wojska ros.

Po kapitulacji pułk A. przypisano do dyw. Michała Zabiełły z kwaterą w Płocku, a na miejsce jego postoju wyznaczono Kobryń; w III 1793 zaliczono go do trzeciej dyw. kawalerii gen. Antoniego Chlewińskie­go. 31 III 1794 pułk miał liczyć według etatu 612 ludzi (brakowało 3 ofice­rów, 48 towarzyszy i 76 szeregowych), na 44 oficerów tylko 12 nie było Tatarami, 16 IV pułk liczył 465 ludzi i 453 konie. W IV 1794 A. jako jeden z pierwszych przystąpił do konfederacji szawelskiej gen. A. Chlewińskiego, stanowiącej hasło do wybuchu powstania na Litwie. Zgodnie z roz­kazami pomaszerował do Bielska Podl., wchodząc w skład dywizji lit., w II poł. VI 1794 pułk patrolował okolice Brześcia n. Bugiem, zagarnął m.in. ros. eskortę pontonów płynących rzeką; nast. został włączony do korpusu gen. Macieja Frankowskiego. 2 VIII przybył do Wilna, broniąc miasta od strony traktu raduńskiego, na który 11 VIII skierowane zostało gł. natarcie wojsk ros. Płk A. zginął tego dnia w szarży kawaleryjskiej na Rosjan; 12 VIII 1794 Wilno skapitulowało. Pułk VI pod  dowództwem ppłka Eliasza Sobolewskiego walczył do końca insurekcji, m.in. 4 XI bronił Pragi, pono­sząc poważne straty, nast. został rozwiązany.

A. spoczął najprawdopodobniej  na cm. - mizarze w Stu­dziance, jego grób nie zachował się. Wg. S. Dziadulewicza z pierwszą ż. Marjanną z Józefowiczów miał 2 s.: Dawida, char. VI Pułku, wylegitymo­wanego w 1805 ze szlachectwa przed wileńską deputacją wywodową szla­checką z h. Alabanda, oraz Abrahama (Abrahima), char. VI Pułku, właści­ciela części Studzianki, wylegitymowanego w 1840 przed Heroldią Król. Pol. Z drugą ż. Elżbietą z Kryczyńskich miał s. Mustafę (Macieja, Mehme­ta), rtm., nast. mjr VI Pułku (patent z 18 III 1793), którego s. Dawid wylegi­tymował się ze szlachectwa przed Heroldią Król. Pol. w 1851. Obok Stu­dzianki A. posiadał także dobra w Ortelu Królewskim w kluczu ło­maskim.

8 VII 1812 mjr A. wydał odezwę do Rady Konfederacji Ge­neralnej Król. Pol. w sprawie utworzenia konnego pułku tatarskiego; osta­tecznie sformowano szw. Część Studzianki należała do Azulewiczów do II pał. XIX w. W 1915 wycofujące się z Król. Pol. wojska ros. spaliły zabytko­wy meczet studziański, a wraz z nim sztandar VI Pułku Straży Przedniej szefostwa płka A.


AGAD, Zbiór Popielów, sygn. 223 (ranglisty i raporty); - S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929; S. Kryczyński, Azulewicz Jakób, PSB, t. I, s. 191; - tenże, Życiorysy zaslużonych muślimów. Jakób Azulewicz, „R. Tatarski", t. II, 1935; H. Mościcki, General Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. [1917]; Z. Sułek, Sprzysiężenie Jakuba Jasińskiego, W. 1982; - W. Coxe, Podróż po Polsce w 1778 roku, [w:] Polska stanislawowska w oczach cudzoziemców, oprac. W. Zawadzki, t. 1, W. 1965, s. 607-608; Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oficerowie wojska Wiel­kiego Księstwa Litewskiego 1777-1794. Spisy, oprac. M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, Kr. 1999, s. 244-254; A. Kołodziejczyk, Pulkownik Jakób Azulewicz - dowódca 6 Pułku Przedniej Straży Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Czyn zbrojny w dziejach narodu polskiego. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Wojtasiko­wi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, S. 2004, s. 131-140; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:POL_COA_Azulewicz.svg; dostęp 30.04.2021]..