Ur. 5 V 1846 w Woli Okrzejskiej (dziś: woj. lubelskie, pow. łukowski, gm. Krzywda). S. jako student, posądzany przez część kolegów o brak korzeni arystokratycznych, konsekwentnie twierdził, że „rodził się na Podlasiu”.
Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej herbu Oszyk-Łabędź - o. Józef, m. Stefania z d. Cieciszowska. Uk. gim. w W. (1866), w 1867 podjął studia na Wydz. Fil.-Historycznym Szk. Głównej Warszawskiej (po wcześniejszych nieudanych próbach studiowania medycyny i prawa), dzięki czemu gruntownie poznał dawną polską literaturę oraz język staropolski. Kiedy władze carskie zamknęły polskojęzyczną Szk. Główną Warszawską (1868), kontynuował naukę na UW. Jednak w VI 1871 przeszedł „upały egzaminacyjne” i opuścił uczelnię bez egzaminów końcowych (z jęz. greckiego).
Autor powieści: Trylogia (1884-1888), Rodzina Połanieckich (1894), Quo vadis (1896), Krzyżacy (1900), W pustyni i w puszczy (1912); nowelista (Bartek Zwycięzca, Jamioł, Janko Muzykant, Humoreski z teki Worszyłły, Latarnik, Stary sługa, Szkice węglem, Wspomnienie z Maripozy, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Za chlebem), dziennikarz, twórca dwóch cykli reportaży podróżniczych (Listy z podróży do Ameryki, 1880; Listy z Afryki, 1890), używający m.in. ps. Litwos.
Jako dziennikarz (reporter, felietonista, redaktor) współpracował z „Przeglądem Tygodniowym”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Gazetą Polską”, „Niwą”, „Słowem”. Pisywał również recenzje literackie i organizował odczyty, np. O naturalizmie w powieści (1881), O powieści historycznej (1889), Listy o Zoli (1893; studium).
W 1905 uhonorowany „za wyjątkowe zasługi epickie”, czyli za całokształt twórczości artystycznej literacką Nagrodą Nobla.
W przemówieniu dziękczynnym Laureat powiedział: „Wszystkie narody świata idą w zawody o tę nagrodę w osobach swoich poetów i pisarzów. Dlatego też wysoki areopag, który tę nagrodę przyznaje, i dostojny monarcha, który ją wręcza wieńczą nie tylko poetę, ale zarazem i naród, którego synem jest ów poeta […] zaszczyt ten, cenny dla wszystkich, o ileż jeszcze cenniejszym być musi dla syna Polski!... Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysiącznych dowodów, że ona żyje!... Głoszono ją niezdolną do myślenia i pracy, a oto dowód, że działa!... Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać!”.
Ochrzczony 7 V 1846 w kościele pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Okrzei, co odnotowano w jego akcie urodzenia następująco: „Wola Okrzejska. Henryk Adam Aleksander Pius. Działo się we wsi Okrzei, dnia siódmego maja tysiąc ośmset czterdziestego szóstego roku, o godzinie siódmej wieczór. Stawił się Wielmożny Józef Sienkiewicz, ojciec, dziedzic Grotek, lat trzydzieści dwa mający, w Grotkach zamieszkały; w obecności Wielmożnego Adama Cieciszowskiego, dziedzica Woli Okrzejskiej, lat dwadzieścia trzy mającego, zamieszkałego w Woli Okrzejskiej, i Wielmożnego Aleksego Dmochowskiego, dziedzica Burca, lat czterdzieści jeden mającego, w Burcu zamieszkałego, okazał nam dziecię płci męskiej, urodzone we wsi Woli Okrzejskiej dnia piątego bieżącego miesiąca i roku, o godzinie szóstej wieczór, z Jego małżonki Wielmożnej Stefanii z Cieciszowskich, lat dwadzieścia ośm mającej. Dziecięciu temu na chrzcie świętym, odbytym w dniu dzisiejszym przez księdza Antoniego Gutmana, proboszcza miejscowego, nadane zostały imiona Henryk Adam Aleksander Pius, a rodzicami chrzestnymi byli Wielmożny Adam Cieciszowski z Wielmożną Józefą Cieciszowską w asystencji Wielmożnego Zdzisława Dmochowskiego z Wielmożną Pauliną Dmochowską. Akt ten po przeczytaniu podpisany został. Jako świadek Z. Dmochowski, A. Cieciszowski, ks. Antoni Gutman P. Ok., Sienkiewicz Józef, ojciec”.
W 1993 odsłonięto tablicę z napisem: „Na pamiątkę CHRZTU ŚWIĘTEGO, który przyjął w tym kościele HENRYK SIENKIEWICZ, nasz wielki pisarz, prawnuk Fundatorki kościoła, Teresy z Lelewelów Cieciszowskiej w 200. rocznicę konsekracji tej świątyni”.
Dawna posiadłości babki, Felicjanny Cieciszowskiej z d. Roztworowskiej, gdzie Henryk spędził początkowe 9 l. życia, była znana na długo przed narodzinami jej najsłynniejszego mieszkańca: „Okrzeja [wraz z przynależną do niej Wolą Okrzejską] istniała od co najmniej XV wieku i do czasów wojen szwedzkich była miastem. W czasach wyprawy wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego Okrzeja dostała się we władanie rodziny Cieciszowskich herbu Roch Kolumna. Był to ród wywodzący się ze wsi Cieciszew pod Górą Kalwarią, któremu powierzano ważne urzędy”.
Józef Sienkiewicz h. Oszyk-Łabędź pochodził z Grotek k. Radomia i początkowo był administratorem Woli Okrzejskiej, a nast. Grabowców Górnych w pobliżu Ryk.
Wola Okrzejska stanowiła dla przyszłego pisarza doskonałe miejsce służące rozbudzaniu wyobraźni zarówno ze względu na piękno natury, jak i „stare księgi, których pełen kufer znalazł(em) u babki na strychu…”, dzięki którym wcześnie poznał i polubił dźwięk staropolszczyzny. Gdy po latach pisarz wyzna, iż największy wpływ wywarło nań dzieciństwo spędzone na wsi, staje się jasne, „skąd wywodzi się jego wyobraźnia pisarska: z małej wsi w zniewolonym kraju, z dużego kufra z książkami wielkich Polaków pisanymi, gdy Polska była największa”.
Po śmierci babki majątek odziedziczył wuj S., Adam Cieciszowski, a Józef i Stefania wraz z dziećmi w 1855 przenieśli się do Wężyczyna, w pobliże Mińska Maz. Stałym miejscem wakacji stał się odtąd dla S. Burzec (dziś wieś w woj. lubelskim, w pow. łukowskim, w gm. Wojcieszków), z opisem dworu i lipy, pod którą siadywał Onufry Zagłoba i, popijając miód, spoglądał na staw i za staw. W rozdziale XI Potopu wymieniony z nazwy Burzec występuje jako własność rodu Skrzetuskich: „We wsi Burzec położonej w ziemi łukowskiej, na pograniczu województwa podlaskiego, a należącej podówczas do państwa Skrzetuskich, w sadzie między dworem a stawem siedział na ławie stary człowiek, a przy nogach jego bawiło się dwóch chłopaków […]”.
Również w noweli Hania, opublikowanej w 1876 na łamach „Gazety Polskiej” (2 I - 9 II), występuje motyw burzecki - to chmielowa altana z zakątka ogrodu, gdzie Selim i Hania wyznają sobie miłość.
Adam Cieciszowski, w wyniku narastających kłopotów finansowych i procesów, sprzedał ostatecznie dobra okrzejskie w 1880 żydowskiej rodzinie Bernsteinów z W. Jedną z domniemanych przyczyn zadłużenia majątku było pełnienie przez Adama w czasie powstania styczniowego funkcji naczelnika organizacji cywilnej pow. łukowskiego. Na początku 1864 został zdekonspirowany i osadzony w siedleckim więzieniu. Po kilku miesiącach odzyskał wolność i uniknął zesłania prawdopodobnie w wyniku wręczenia Rosjanom odpowiednio wysokiej łapówki.
Rodzina Sienkiewiczów przeprowadzała się kolejno do Grotek, Wygnanowa, Potkanny k. Przytyka, Grabowców, Wężyczyna, Łazów aż w 1861 na stałe osiadła w W.
S. miał starszego brata (Kazimierza, 1844-1871, uczestnika powstania styczniowego) i cztery siostry Anielę, Helenę, Zofię, Marię. Był trzykrotnie żonaty (Maria Stetkiewicz, Maria Romanowska, Maria Babska,) oraz związany uczuciowo z innymi kobietami. Miał też troje dzieci: Jadwigę, Henryka i Józefa.
Podlasie dla S. było miejscem wyjątkowym i bliskim przede wszystkim ze względów rodzinnych i osobisty: „W Wojcieszkowie pochowana jest, zgodnie ze swym życzeniem, trzecia żona, a zarazem wnuczka ciotki pisarza, Maria z Babskich Sienkiewiczowa, którą Sienkiewicz poślubił w 58. roku życia. W Woli Gułowskiej zamieszkali rodzice H. Sienkiewicza po przeprowadzeniu z Łazów koło Łukowa, dzierżawiąc mały majątek od hrabiego Krasińskiego. […] Tu zmarła matka Henryka Sienkiewicza w 1873 r., która została pochowana na cmentarzu w Okrzei”.
Gdy w II 1876, w towarzystwie Juliusza Sypniewskiego, wyjechał do USA, napisał w korespondencji do „Gazety Polskiej”: „Człowiek, który wyjeżdża do Ameryki jest jeszcze u nas rzadkością. Wyobrażam sobie nawet, że po powrocie, w powiecie łukowskim, z którym łączą mnie liczne stosunki, przynajmniej przez miesiąc będą mnie uważać za rodzaj powiatowego Ferdynanda Korteza”.
Podlaskie opisy przyrody pojawiają się w wielu Sienkiewiczowskich powieściach, nowelach, jego publicystyce, mimo że w liście do przyjaciela Mścisława Godlewskiego w 1880, pisanym z Rudy niedaleko Burca, widnieje pozornie lakoniczne wyznanie: „Podlasie jest sobie Podlasie: piasek, piasek, woda, błoto, lasek - stwórz sobie z tego krajobraz…”.
Zm. 15 XI 1916 na anewryzm serca (rozszerzenie tętnicy, tętniak) w szwajcarskim Vevey, gdzie od 1915 współorganizował (m.in. z Ignacym Janem Paderewskim i Antonim Osuchowskim) pomoc finansową dla Polaków i pełnił funkcję prezesa Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Prochy pisarza sprowadzono do Polski w 1924 i 26 X złożono w archikatedrze św. Jana w W., w krypcie obok grobu pierwszego prezydenta II RP, Gabriela Narutowicza.
Już przed II woj. świat. typowano Wolę Okrzejską na „izbę pamiątek po pisarzu”. W 1932-1938 w Okrzei wzniesiono Kopiec - Pomnik Henryka Sienkiewicza. Ostatecznie na siedzibę Muz. Henryka Sienkiewicza przeznaczono dawną oficynę dworską, gdzie urodził się jeden z najbardziej znanych w świecie Polaków. Uroczyste otwarcie Muzeum nastąpiło 2 X 1966. Wcześniej, bo 26 X 1958 powstało Muz. Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, będące od 1 I 1976 oddz. Muz. Narodowego w Kielcach.
A stało się to w Roku Henryka Sienkiewicza - w 120. rocznicę urodzin i 50. rocznicę śmierci literata, którego Bolesław Prus określił w życzeniach z 1900 przy okazji jubileuszu ćwierćwiecza parania się pracą literacką autora Krzyżaków pełną szacunku peryfrazą - „mocarz pióra”: „I czego tu życzyć, nawet w dniu jubileuszu takiemu mocarzowi pióra?... Tylko zdrowia!... Niech ono mu służy jak najwierniej, do złotych i brylantowych godów z literaturą polską i ze sławą powszechną. Sam zaś jubilat niech patrzy na świat z dotychczasową uwagą, niech odkrywa coraz nowe warstwy społeczne w łonie swego narodu i coraz nowe prądy w rozwoju cywilizacji, a o nowych bohaterach niech opowiada światu swoim dawnym, pięknym i bogatym językiem”.
PSB, (Markiewicz H.); Szczublewski J., Sienkiewicz. Żywot pisarza, W. 2006; Nofer-Ładyka A., Henryk Sienkiewicz, W. 1988; Krzyżanowski J., Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości, uzupełniła i oprac. M. Bokszczanin, W. 2012; Niemirka B., Śladami Sienkiewicza. Katalog wystawy archiwalnej, S.-W. 2016; Sienkiewicz H., „Widziałem wszystko, com chciał i potrzebował widzieć”. W stulecie śmierci Pisarza wybór listów oraz pokłosie epistolarne, oprac. M. Bokszczanin, W. 2016; Cybulscy A. i A., Rodzinne strony Henryka Sienkiewicza, Wola Okrzejska 2008; 50 lat działalności Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej, Wola Okrzejska 2016; Prus B., Studia literackie, artystyczne i polemiki, red. Z. Szweykowski, W. 1950, [w:] Pisma, t. XXIX, s. 260, artykuł H. Sienkiewicz pierwotnie został publikowany w „Kurierze Codziennym” 1900, nr 354; Sienkiewicz H., Potop, oprac. B. Mazan, D. Mazanowa, t. I-II, Wr. 1991; Wachowicz B., Marie jego życia, W. 2004; http://polaneis.pl/miejsca/wola-okrzejska-odkryj-to-miejsce-tu-urodzil-sie-henryk-sienkiewicz [12 XI 2018].
(autor Violetta MACHNICKA)