Dmowski Cz nowy


Ur. w 1903. Mało wiemy o jego latach młodzieńczych. W l. 30. XX w. pracował jako urzędnik Dyrekcji Lasów Państwowych w S., zatrudniony w wyniku interwencji płk. Kazimierza Hozera (zob.) z Samodzielnego Referatu Informacyjnego DOK IX w Brześciu i wprowadzony jako informator. 28 VIII 1932 złożył przysięgę wstępując w szeregi OWP. Był czł. Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. Od VII 1933 od chwili zaangażowania się w działalność SN, kategorycznie odmówił dalszego informowania, co wywołało panikę i konsternację w siedleckim magistracie. W 1933 doszło do rozwiązania struktur OWP w Siedleckiem. Spowodowało konflikt w łonie miejscowego SN. W wyniku mediacji Zbigniewa Stypułkowskiego doszło do zażegnania groźby rozłamu na zjeździe SN w S. Sekcje Młodych pod kierownictwem D. przystąpiły do ofensywy propagandowej w ramach której zaplanowano wydawanie własnego pisma „Młody Narodowiec”. Z braku funduszy, a zwłaszcza w wyniku konfliktu między D. a grupą studentów z W., inicjatywa upadła. Opozycja kwestionowała pozycję D. jako kierownika SM w pow. siedleckim z dwóch powodów: po pierwsze, zarzucano mu brak wykształcenia wyższego; po drugie, zarzucano mu prowadzenie „podwójnej gry” z uwagi na jego kontakty z Oddz. II Sztabu Generalnego WP w przeszłości.

W nocy z 2 na 3 V 1934 przed „projektowaną prowokacją” ze strony SM policja w S. zatrzymała D. Znaleziono u niego materiały dotyczące stanu organizacyjnego SM w pow. siedleckim i sokołowskim. Otrzymał karę więzienia w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej między VII a 19 IX 1934.

W V 1935 D. pełnił funkcję sekretarza. W wyniku wewnętrznych tarć w SN 5 XI 1935 w S. ukonstytuował się kolejny prowizoryczny zarząd Okr. Podl., w którym D. objął funkcję kierownika wydz. propagandy. W X 1935 młodzi narodowcy wydali „Jednodniówkę - Romanowi Dmowskiemu w Hołdzie Młodzież Obozu Narodowego Podlasia”, której redaktorem był D. Pismo ukazało się nakładem członków SN w S. Została wydrukowana przez wydawnictwo „Głos Lubelski” z siedzibą w L. przy ul. Kościuszki 10.

W l. 1935-1937 Podl. ogarnęły nastroje prokomunistyczne. W wyciszaniu prokomunistycznych nastrojów dużą rolę odegrała masowa akcja antykomunistyczna prowadzona przez SN. W III 1936 w Sokołowie Podl. odbyło się zebranie członków SN z terenu powiatu, na którym przemawiał D. W swoim wystąpieniu skierowanym do przybyłych narodowców silnie zaakcentował celowość prowadzenia bojkotu ekonomicznego Żydów w okresie przedświątecznym. Zarzucał rządowi obronę mniejszości żydowskiej, chronienie jej interesów kosztem ludności polskiej. Ostrzegał, że kontynuacja takiej polityki doprowadzi do tego, że „Polacy będą żydowskimi pachołkami”. Wobec zainicjowania bojkotu wśród członków i sympatyków SN kolportowano niewielkie ilości ulotek wydawanych przez pismo „Samoobrona” z Poznania. Kolejna manifestacja antykomunistyczna została zainicjowana przez narodowców 18 IV 1937 w S. Wg „Przyjaciela Podlasia” - miesięcznika podlaskich narodowców, udział w niej wzięło 2500 ludzi. Mówcami był m.in. D., red. „Przyjaciela Podlasia”.

Działalność D. w akcji bojkotu ekonomicznego Żydów doprowadziła do niebezpieczeństwa grożącego przerodzeniem się w otwarty konflikt polsko-żydowski. 25 V 1937 w S. grupa młodzieży narodowej kierowana przez D. była prowokowana przez skomunizowanych Żydów w celu wszczęcia zajść. Aby zapobiec ewentualnym rozruchom polsko-żydowskim w S. w roli mediatora wystąpił starosta siedlecki Stanisław Guliński, który spotkał się dwukrotnie z przedstawicielem siedleckiej gminy żydowskiej i D. redaktorem „Przyjaciela Podlasia”.

W VII 1937 D. wziął udział w zlocie antykomunistycznym w B.Podl. W reprezentacyjnej sali kinowej przy ul. Krzywej odbyło się walne zgromadzenie zwołane przez wiceprezesa pow. SN Mariana Kondrackiego. Jako pierwszy głos zabrał D., który zwrócił uwagę na powtarzające się przypadki zabójstw Polaków dokonywanych przez Żydów: zajścia w Przytyku (III 1936), Mińsku Maz. (VI 1936). Podkreślił, że: „Państwo Polskie jest dla Polaków oraz zagrzewał [zebranych na wiecu] do walki z żydostwem”.

We IX 1937 D. aktywnie uczestniczył w akcji antykomunistycznej, m.in. w czasie uroczystości odpustowych w Mokobodach przemawiał na zorganizowanym pod gołym niebem mityngu. Nawiązał do obchodzonej 17. rocznicy zwycięskiej bitwy nad Wisłą, apelował o równie mężną postawę w zwalczaniu wpływów komunistycznych. Ostrzegał przed przenikaniem sympatyków komunizmu w struktury państwowe, gdzie szykowali grunt pod wybuch rewolucji. Widomych znaków nieuchronnej konfrontacji mówca dopatrywał się w eskalacji akcji strajkowej ludowców w Małopolsce Wschodniej. Zdaniem D. było to rezultatem penetracji przez komunistów szeregów ruchu ludowego. Niemoc w zwalczaniu zagrożenia widział w niechęci obozu sprawującego aktualnie władzę do oddania jej ruchowi narodowemu. Na kolejnym wiecu antykomunistycznym zorganizowanym przez SN 26 IX 1937 w Janowcu Podl. D. w swoim wystąpieniu mocno zaatakował „Żydów jako szkodników Państwa Polskiego wytykając im, że są przyczyną wszelkiego rodzaju zła w kraju”. Przypomniał słuchaczom przypadki kolaboracji Żydów z ACz w wojnie 1920. Domagał się konsekwentnego, nieustępliwego bojkotu handlu żydowskiego. Następnie bezpardonowo zaatakował OZN, co zmusiło przebywającego na wiecu przedstawiciela starosty do upomnienia Dmowskiego, aby zaniechał „niepoważnych” ataków na OZN. Upomniany kolejny raz omawiał zagadnienie „żydowsko-komunistyczne”, co wzbudziło wśród zebranej młodzieży emocje. Podkreślał, że: „Żydów należy zwalczać tylko w drodze bojkotu ekonomicznego, nie zaś w drodze czynnych wystąpień przeciwko nim”.

D. aktywnie uczestniczył w akcji antykomunistycznej również w roku następnym aktywizując podlaskich narodowców. 15 VIII 1938 odbyły się w Mordach obchody kolejnej rocznicy Bitwy Warszawskiej 1920. Na łamach nadzwyczajnego dodatku „Przyjaciela Podlasia” D. odwoływał się do autorytetu armii stojącej ponad podziałami „zbrojnego ramienia narodu”, rzucając hasło zbliżenia narodu z wojskiem: „Działają bowiem wśród nas wrogowie jawni i zakapturzeni, rachujący na naszą wewnętrzną słabość, pobłażliwość i bierność. Wrogowie ci z tamtym z okresu 1920 pozostający w cichej zmowie. Walka z tymi wrogami - z komunizmem i jego marksistowskim przedszkolem, socjalizmem, z masonerią i żydostwem trwa nadal. Walka otwarta i podziemna, zawzięta, nieustająca na chwilę, walka na życie i śmierć. Linie opozycyjne tej walki przesunęły się tylko na inne pola, na inne dziedziny bytu narodu. W procesie tej walki żywe siły narodu muszą się znaleźć na froncie. Nie wolno nam być nieobecnym. Nie wolno nam tolerować dezercji z walczących szeregów. Trzeba nam trwać w stanie pełnej gotowości. Trzeba tę gotowość w poczuciu obowiązku i odpowiedzialności za losy ojczyzny utrwalać w duszach wszystkich Polaków. Dzień 15 sierpnia będzie dla czujnych i czynnych sił narodowych, zorganizowanych w szeregach Stronnictwa Narodowego dniem mobilizacji, dniem manifestacji sprawnych, karnych i zwartych szyków, pełniących pionierskie zadania bu-dowania wielkości polskiego narodu, walczących o Polskę wielką, o Polskę dla Polaków”.

Po odczytaniu D. zainicjował publiczne odmówienie „Modlitwy o Wielką Polskę”, która została uznana przez przedstawiciela siedleckiegostarosty za wykroczenie, ukarano go grzywną w wysokości 30 zł. Ponadto został jako podejrzany o rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości przesłuchany w Urzędzie Śledczym w S.

Za swoją działalność narodową i kierowanie akcją antykomunistyczną i antyżydowską D. został pobity przez funkcjonariusza Policji Państwowej na posterunku w Sarnakach. Do incydentu doszło w mieszkaniu Józefa Szumera, miejscowego prezesa SN. Po wylegitymowaniu D. przez przodownika Władysława Lisa, został wyciągnięty siłą z mieszkania i uderzony ręką. Następnie na posterunku PP został pobity pałką gumową.

D. oraz jego środowisko reprezentowało nieprzejednany, antysanacyjny kierunek. Na łamach pisma „Przyjaciel Podlasia” wydawanego od 1936 D. poddał druzgocącej krytyce szanse OZN na zjednoczenie społeczeństwa wokół obozu władzy wobec zbliżającego się konfliktu zbrojnego w Europie. W X 1937 na łamach „Przyjaciel Podlasia” ukazał się artykuł pod wymownym tytułem OZON nie zastąpi powietrza.

Latem 1937 nowym prezesem został Zygmunt Chrzanowski - lider siedleckich narodowców, który reprezentował linię zbliżenia z obozem władzy. Od tego momentu Zarząd Pow. SN był paraliżowany otwartym konfliktem między Chrzanowskim a D., który od II 1938 przerodził się w otwartą opozycję D. Mianowicie on bez wiedzy władz SN zorganizował odprawę kierowników kół SN i ustalił nową listę kandydatów do zarządu. Zaognioną atmosferę próbował rozładować delegat ZG SN Leon Najmrodzki, który przeprowadził rozmowę z dwoma antagonistami. D. zgodził się nadal udzielać w pracach zarządu, pod warunkiem objęcia stanowiska powiatowego prezesa przez Chrzanowskiego. Wobec zaistniałych faktów zatargu nie opanowano. D. był przeciwny polityce zbliżenia z obozem rządzącym, którą lansował lider siedleckich narodowców. 7 V 1938 w miejscowości Wielgorz (gm. Czuryły) w mieszkaniu Józefa Łęczyńskiego doszło do spo-tkania ok. 30 narodowców, na którym D. wygłosił referat poświecony sytuacji politycznej w kraju.

W swoim wystąpieniu skrytykował jego zdaniem destrukcyjną rolę OZN w procesie konsolidacji narodu. Niektórzy z zebranych zarzucali D. zanik działalności kół młodzieży narodowej w terenie. Aby załagodzić konflikt na linii D. - Chrzanowski, na posiedzenie Rady Pow. SN do S. przybył delegat ZG SN Władysław Kański. Po długiej rozmowie Kańskiemu udało się doprowadzić do pojednania, Chrzanowski zgodził się na przyjęcie funkcji prezesa ZP SN, od czego D. i uzależniał dalszą współpracę. Po ukonstytuowaniu się nowego ZP SN w S, D. objął funkcję sekretarza i kierownika referatu gospodarczego. Stan pokoju między dwoma zwaśnionymi liderami siedleckich narodowców nie trwał długo. Wybuchł ze zdwojoną siłą w X 1938 na tle rozbieżnych ocen co do polityki rządu wobec zajęcia Zaolzia. D. zarzucał Chrzanowskiemu ugodowość wobec sanacji, zagroził rozłamem w SN i stworzeniem niezależnej sekcji młodych. Konflikt zakończył się zwycięstwem D., 22 XI 1938 został wybrany nowym prezesem ZP SN w S. W zawiązku z zagrożeniem wybuchem wojny oraz prowadzoną polityką w łonie partii narodowej w V 1939 ponownie odżył konflikt między Chrzanowskim a D. Za podważanie autorytetu prezesa Okr. SN, D. został zawieszony w prawach członka.

D. pozostawał w konflikcie z Z. Chrzanowskim do wybuchu II woj. świat. Po przegranej przez WP kampanii wrześniowej 1939, SN przeszło do działalności konspiracyjnej. Prawdopodobnie pierwszym prezesem konspiracyjnego SN w S. był D., który mając rozległe kontakty w terenie, aktywnie włączył się w tworzenie ramienia zbrojnego konspiracyjnego SN - NOW. Jego przedwojenna postawa jako zagorzałego przeciwnika porozumienia z sanacją, jak i zaangażowanie w tworzenie terenowych struktur kół młodzieży narodowej zaowocowały propozycją w 1940 Komendy Okr. NOW L., aby D. objął funkcję inspektora na cały region.

Do końca 1940 działalność D. koncentrowała się na integracji konspiracyjnej środowiska narodowego w samych S. Działalność konspiracyjną prowadził do 18 IX 1941, kiedy to został aresztowany przez Niemców w S. i osadzony w więzieniu (18 IX - 18 X 1941), nast. przewieziony na Pawiak w W. Tam przebywał od 18 X 1941 do 2 II 1942. Stamtąd D. wraz z grupą więźniów został wysłany transportem do KL Auschwitz. W obozie koncentracyjnym Auschwitz otrzymał nr obozowy 18308. Przebywał tam do 25 VI 1942. W VI 1942 został przewieziony do KL Gusen-Mauthausen, w którym więźniowie pracowali na rzecz niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, m.in. dla przemysłu lotniczego Messerschmitt GmbH, Regensburg. D. pracował ok. 2,5 miesiąca jako więzień, zm. z wycieńczenia 3 IX 1942.

 

Bechta M., Narodowo radykalni. Obrona tradycji i ofensywa narodowa na Podlasiu w latach 1918-1939, BPodl. 2004, s. 141, 148; Bechta M., „...między Bolszewią a Niemcami” Konspiracja polityczna i wojskowa Polskiego Obozu Narodowego na Podlasiu w latach 1939-1952, W. 2008, s. 99; Winter A., Siedlce 1918-1939, S. 2015, s. 64, 94, 553; Bednarzak-Libera M., Grzegorczuk D., Narodowa Demokracja i jej prasa w Siedlcach do 1939 roku, [w:] Prasa Narodowej Demokracji 1886-1939, red. nauk. A. Dawidowicz, E. Maj, L. 2010, s. 277; Charczuk W., Formacje zbrojne obozu narodowego na południowym Podlasiu w latach 1939-1947, S. 2003, s. 57-58, 60; Korneć G., Tajna Oświata na Południowym Podlasiu i Wschodnim Mazowszu 1939-1944, S. 2006, s. 212; Narodowe Siły Zbrojne na Podlasiu, t. I, red. M. Bechta, L. Żebrowski, S. 1997, s. 139; OZON nie zastąpi narodowi powietrza, „Podlasiak” nr 14/15 z 31 X 1937 r., s. 1; AIPN, sygn. 0255/144 „Rozpracowywanie obiektowe SN Okręg Podlasie krypt. Wisła”; APL, UWL-WSP, sygn. 2126, k. 15; sygn. 2119, k. 58; sygn. 2142, k. 3-5; sygn. 2116, k. 62-63; sygn. 2133, k. 65n; sygn. 2144, k. 21; sygn. 183, k. 106; APS, Starostwo Pow. w Siedlcach (1919-1939), sygn. 15, b.p.; sygn. 29, k. 15-17; APS, Starostwo Pow. w Sokołowie Podl. (1919-1939), sygn. 16, b.p.; APS, Sąd Okręgowy w Siedlcach, sygn. 3398, k. 112-116; fot. Archiwum Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu [http://www.auschwitz.org/muzeum/o-dostepnych-danych/fotografie-wiezniarskie/; dostęp 29.04.2021]

.(autor Wiesław CHARCZUK, Dariusz GRZEGORCZUK)