Ur. się w Sokółce (ob. woj. podlaskie) 22 IV 1950 jako syn Kazimierza i Ireny z Wołczków, rolników ze wsi Bagny (pod Dąbrową Białostocką), która niegdyś wchodziła w skład ekonomii grodzieńskiej, co nie było bez znaczenia dla wyboru przez L. kariery nauk. Nie przejawiając chęci kontynuowania rolniczych tradycji rodzinnych, po ukończeniu LO w Dąbrowie zaczął w 1968 r. studia w Instytucie Nauk Politycznych UW, ale szybko przekonał się, że nie był to właściwy wybór. Nie zrezygnował jednak z realizacji swych marzeń i w 1970 r. został przyjęty na studia w Instytucie Historycznym tejże uczelni. Wtedy się poznaliśmy i przez następne lata dzieliliśmy pokoje w akademikach (studenckim i doktoranckim), zainteresowania, a wreszcie współpracowaliśmy przy realizacji wielu projektów badawczych – grantów i edycji źródłowych. W 1972 r. zapisaliśmy się bowiem na seminarium magisterskie poświęcone dziejom WKL i Podl. Koronnego w l. 1632-68, które właśnie zostało otwarte przez Tadeusza Wasilewskiego – Henryk z miłości do tych ziem, ja niejako z przypadku, bo nie było przyjęć do żadnego innego nowożytnego seminarium. Obaj zostaliśmy wyborowi wierni, podobnie jak wspomnianemu naszemu Wspaniałemu Mistrzowi, którego wymagania badawcze miały ogromny wpływ na ukształtowanie się naszych postaw. Pod Jego kierunkiem w 1975 r. L. obronił pracę magisterską pt. Polityka nominacyjna Wazów w WKL w aspekcie wyznaniowym (jej swoisty abstrakt ukazał się drukiem pt. Skład wyznaniowy senatorów świeckich WKL za panowania Wazów, „Przegląd Historyczny”, t. 68, 1977, z. 3, s. 425-45). Od 1 X 1975 mgr L. objął w Instytucie Historycznym UW stanowisko stażysty, 1 IX 1976 asystenta, a 1 X 1979 starszego asystenta. W tym czasie przygotowywał pod kierunkiem prof. T. Wasilewskiego rozprawę doktorską nt. Elita społeczno-polityczna WKL w połowie XVII w., w oparciu o którą 19 XII 1984 uzyskał st. dr. nauk humanistycznych. Oparta na ogromnej bazie źródłowej, zebranej w arch. i bibl. Polski, Białorusi, Litwy, Rosji i Ukrainy, rozprawa do dziś zachowuje swą aktualność i atrakcyjność dla nowych pokoleń lituanistów, a była pierwszym tak szeroko potraktowanym studium prozopograficznym elit litewskich z licznymi, zupełnie nowatorskimi wnioskami.
St. dr. dał mu stanowisko adiunkta, ale też w zasadzie rozbrat z dotychczasowym zainteresowaniem epoką Wazów. Powoli obiektem jego badań stawał się w. XVI, panowania Zygmunta Augusta, Walezego i Batorego, choć nadal obszar WKL. Pomagała w tym bardzo dobra znajomość paleografii ruskiej, ugruntowana jeszcze w czasie odbywania stażu w Moskiewskim Państwowym Instytucie Historyczno-Archiwistycznym. Zbierając materiały do rozprawy doktorskiej rozpoczął uzupełniać i korygować informacje zawarte w monumentalnym dziele Józefa Wolffa Senatorowie i dygnitarze WKL 1386-1795, Kr. 1885. Postanowił też stworzyć bazy danych do urzędników poszczególnych pow., posłów sejmowych i deputatów Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa. Dość szybko postanowiliśmy w realizacji tych projektów połączyć siły, dzieląc się chronologicznie (granicą były l. 1633 lub 1648), choć nie chciał L. już rozszerzyć swych baz danych o sporządzane przeze mnie wykazy oficerów i jednostek armii litewskiej (sprawy wojskowości nigdy specjalnie go nie interesowały) oraz stworzenie herbarza, który umożliwia badania prozopograficzne. Dane takie jednak gromadził, bo jednym z jego ulubionych zajęć badawczych było pisanie (od 1977 r.) biogramów do PSB. Był tu jednym z najpłodniejszych twórców, bo autorem ponad 90 biogramów, z których rekordowym jest minimonografia Lwa Sapiehy (21 stron druku!). Efektem naszej współpracy zainicjowanej w 1992 r. było wydanie drukiem 12 książek (dwie następne są w przygotowaniu) – edycji źródeł (abiurat podymnego kilku województw z 1667 i 1690 r. oraz pamiętników Obuchowiczów), spisów urzędników i deputatów trybunalskich oraz opracowanie akt sejmikowych pow. nowogródzkiego.
L. opublikował też samodzielnie dwa tomy Aktów zjazdów stanów WKL, niezwykle ważnych, w dużym stopniu nieznanych materiałów ukazujących aktywność polit. szlachty litewskiej, a także tom abiuraty woj. trockiego z 1690 r. Bez wątpienia okres Jego największej aktywności publikacyjnej związany był z przejściem w 1995 r. do pracy w Instytucie Historii PAN, do Pracowni Nauk Pomocniczych Historii i Edytorstwa (ob. kierowany przeze mnie Zakład Badań Źródłoznawczych i Edytorstwa), co pozwoliło Mu skoncentrować się na pracy badawczej. Nadal miał jednak też zajęcia na UW (do 2018 r.) – na Wydz. Historycznym (Instytut Bibliotekoznawstwa) i na Wydz. Polonistyki (Zakład Bałtystyki), bo bardzo lubił kontakt ze studentami i dydaktykę. Możliwość skupienia się na badaniach pozwoliła wreszcie ukończyć rozprawę pt. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w l. 1569-88 (ukazała się drukiem w 2002 r.), w oparciu o którą 23 I 2003 uzyskał st. dr. habilitowanego. Umożliwiło to L. objęcie 1 XI 2003 stanowiska docenta, a po zmianie nomenklatury – prof. nadzw. w Instytucie Historii od 1 X 2010. Pozycja samodzielnego pracownika nauk. pozwoliła też na objęcie w 2004 r. stanowiska prof. nadzw. w Instytucie Historii AP (potem Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych UPH) w S., gdzie (do 2014 r.) był promotorem ponad 40 prac magisterskich i wypromował dwóch doktorów.
W sumie bibliografia prac nauk. L. liczy ponad 150 pozycji, ale ilość nie jest tu ważna, a jakość; wszystkie one odznaczają się erudycją, starannością, wykorzystaniem wielu nieznanych dotąd źródeł rękopiśmiennych, przejrzystą konstrukcją i ważnymi wnioskami. Ów dorobek słusznie przyniósł L. opinię jednego z najlepszych pol. lituanistów, wybitnego znawcy dziejów WKL od końca XV do poł. XVII w.
Angażował się też w organizację życia nauk., od utworzenia Komisji Lituanistycznej (najpierw w Instytucie Historii PAN, potem przy Komitecie Nauk Historycznych PAN) aktywnie uczestniczył w jej corocznych obradach, a przez kilka lat sprawował funkcję jej przew. Był czł. kilku rad nauk. i red. czasopism, wspólnie z Markiem Wagnerem zorganizował w 2008 r. w S. konferencję o sejmikach szlacheckich Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w. Czuł bardzo silny związek z rodzinnymi stronami, interesował się ich dziejami, zwłaszcza Bagien i Różanegostoku, jako lokalnego centrum religijnego. Poświęcił im kilka tekstów opartych o kwerendy źródłowe w archiwach Polski, Rosji i Białorusi, wygłosił okolicznościowe odczyty.
Od młodości L. aktywnie uczestniczył w życiu polit. kraju, najpierw jako czł. ZMW, a następnie Socjalistycznego Związku Młodzieży Polskiej, by ostatecznie wstąpić w szeregi ZSL (potem PSL). Nie interesowała go jednak kariera polit., bo zdecydowanie lepiej czuł się pracując w arch. i bibl., prowadził w nich kwerendy w Polsce, a także w Wilnie, Mińsku, Grodnie, Moskwie, Leningradzie (Petersburgu), Kijowie, Lw. i Wiedniu. Jeszcze zmagając się ze śmiertelną chorobą każdą wolną chwilę spędzał w AGAD lub BN. Udało się Mu zakończyć monografię (był jej gł. autorem i red.) rodziny Szemiothów h. Łabędź, ale nie dożył wydania przygotowywanych pod Jego kierownictwem tomów spisów urzędników woj. mścisławskiego, brzeskiego i nowogródzkiego, akt sejmikowych pow. nowogródzkiego, a także rejestrów podymnego woj. mińskiego z l. 1667 i 1690. Żal, że nie ukończył przygotowywanej przez wiele lat monografii litewskiego dworu Jagiellonów, która miała być podstawą starań o nadanie Mu tytułu nauk., na który tak bardzo zasługiwał.
Śmierć L. jest więc niepowetowaną stratą dla polskiej lituanistyki, a zapewne także dla PSB. Ja straciłem zaś najbliższego Przyjaciela i Współpracownika, czego mimo upływu prawie roku nie jestem w stanie zaakceptować i z tym się pogodzić, bo brak mi Jego towarzystwa i wiedzy. Z bólem jego stratę przyjęli też Przyjaciele z Polski, Białorusi, Litwy i Rosji, bo był bardzo towarzyski, uczynny, służył zawsze swą wiedzą i pomocą, a jednocześnie kierował się twardymi zasadami wyniesionymi z domu, co nie zawsze ułatwiało Mu życie.
W 1982 r. ożenił się, ale trudno było Mu pogodzić życie rodzinne z pracą nauk. i małż. po kilkunastu l. rozpadło się. Pozostawił dwie córki – Annę i Małgorzatę.
Zm. po długiej chorobie 21 V 2019. Pochowany został na cm. w Rembertowie. Pozostały po nim księgozbiór w dużej części przekazany został do BN Akad. Nauk Białorusi w Mińsku.
Rachuba A., Henryk Lulewicz (22 IV 1950-21 V 2019), „Kwartalnik Historyczny” 2020, nr 2; Fot. Arch. UPH, Akta osobowe.
(autor Andrzej RACHUBA)