Ur. 28 VII 1812 w W., s. Jana, chor. prużańskiego - właściciela wsi Dołhe w gub. grodzieńskiej, i Zofii z Malskich. Miał czworo rodzeństwa, siostry Joannę i Annę oraz braci Lucjana i Kajetana. Dzieciństwo spędził w majątku rodziców matki, Błażeja i Anny Malskich w Romanowie, pow. włodawski, gdzie przebywał do 1822 r. W tym okresie duży wpływ na rozwój pisarza miała jego babka Anna Malska. To ona, będąc osobą wykształconą, nauczyła go pisać po pol. i franc., czytać po niem., zapoznała z literaturą, historią oraz pod-stawami rysunku.
Pierwszą szk., do której uczęszczał była szk. wydz. w Białej, zwana Akad. Bialską. Tutaj zetknął się z Adamem Bartoszewiczem, naucz. matematyki oraz jęz. pol., który pogłębił jego wiedzę z literatury pol., uczył stylu, sztuki układania odezw i oracji. W Białej miały miejsce pierwsze próby literackie K., były to przekłady bajek Lafontaine'a, wiersze ulotne i 120 - wierszowa ballada Klasztor na górze. Po l. w Obrazach z życia z podróży (1842) tak wspominał pobyt w Białej: „Ach! W tej Białej, przebyłem ja najlepsze z moich lat dziecinnych, w niej się moja dusza otworzyła na świat, tu poczułem raz pierwszy chętkę do pisania i raz pierwszy wziąłem pióro w rękę”. Kolejnymi miastami, gdzie uczył się K. był L. (1826-7) i Świsłocz, gdzie w 1829 r. uzyskał maturę.
W 1829 r. rozpoczął studia na Wydz. Lekarskim Uniw. Wileńskiego, w niedługim czasie przeniósł się na Wydz. Literatury i Sztuk Pięknych. D. 3 XII 1830 K. został aresztowany za udział w konspiracji niepodległościowej. Przebywał w więzieniu do 19 III 1832. Po zwolnieniu ponad rok znajdował się pod nadzorem policyjnym. W tym czasie zajmował się poszukiwaniem materiałów do historii Wilna i Litwy oraz pracą literacką. Po zwolnieniu z dozoru policyjnego na krótko zatrzymał się we wsi Dołhe, aby w 1834 r. wyjechać na Wołyń do miejscowości Horodce. Tam poznał swoją przyszłą małż. Zofię Woroniczównę. W kolejnym roku zakończył prace nad pierwszym tomem historii Wilna i wygrał konkurs na stanowisko prof. jęz. pol. na uniw. w Kijowie. Negatywna opinia gubernatora Wilna przeszkodziła w objęciu posady. Od 1837 r. dzierżawił wieś Omelno w pow. łuckim. Do 1853 r. K. był właścicielem kolejnych wsi: Gródek k. Łucka, Hubin oraz zapisanej przez ciotkę małżonki w 1854 r., bogatej wsi Kisiele.
Coraz częściej nie mógł pogodzić pracy literackiej z gospodarowaniem. Zdecydował się przenieść z rodziną do Żytomierza, a wieś Hubin oddał w dzierżawę. Popularność K. rosła. Jego prace drukowano w coraz większej ilości pism. Władze UJ zaproponowały mu objęcie katedry literatury powsz. i pol., jednak ponownie sprzeciw władz ros. uniemożliwił podjęcie pracy na uczelni.
Przeszło dwudziestoletni pobyt na Wołyniu zaowocował m.in. takimi utworami jak: Wspomnienia z Polesia i Litwy (t.1-2, 1840), Obrazy z życia i podróży (t.1-2, 1842), Wspomnienia z Odessy, Jedyssanu i Budżaka (t.1-3, 1845-6), które w swojej treści zawierały odbicie podróży K. po Podl., Polesiu i Wołyniu oraz do Odessy i Kijowa. W powieściach z tego okresu poruszał tematykę społ., ludową, obrazy z życia szlachty. Były również książki historyczne, wśród nich: Poeta i świat (1839), Ulana (1842), Zygmuntowskie czasy. Powieść z roku 1572 (1846), Złote jabłko (1853), Chata za wsią (1854).
W II 1860 K. przeniósł się do W., gdzie już rok wcześniej objął red. „Gazety Codziennej”. Coraz większe zaangażowanie w politykę oraz krytyka władz spowodowały konieczność emigracji w obawie przed aresztowaniem. Pisarz opuścił W. 3 II 1863 i udał się do Drezna. Na emigracji nie zaprzestał działalności polit. Podczas podróży do Francji, Włoch, Szwajcarii szukał poparcia dla sprawy pol., organizował pomoc dla uchodźców pol. W Dreźnie redagował „Tydzień Polityczny, Naukowy, Literacki i Artystyczny”, który wydawał we własnej drukarni. Niestety, przedsięwzięcie okazało się zbyt kosztowne i po roku funkcjonowania trzeba było je zakończyć. Z okazji 50-lecia pracy twórczej K. w d. 2-7 X 1879 w Kr. zorganizowano uroczyste obchody jubileuszu, m.in. pisarz otrzymał tytuł dr. honoris causa uniw. krakowskiego i lwowskiego oraz wiele innych odznaczeń i wyróżnień.
W 1880 r. K. podjął próbę powrotu do W., ale uzyskanie ros. wizy obwarowano tyloma warunkami, że odstąpił od tego zamiaru. 13 VI 1883 został aresztowany w Berlinie pod zarzutem współpracy z franc. wywiadem i skazany na 3,5 roku pobytu w twierdzy Magdeburskiej. Zły stan zdrowia, spowodowany kamicą nerkową, astmą, bronchitem oraz interwencja dworu włoskiego i księcia Antoniego Radziwiłła, wymusiła na władzach pruskich półroczne zwolnienie z odbywania kary. Do więzienia już nie wrócił, zamieszkał w San Remo, skąd w 1887 r. przeniósł się do Szwajcarii.
W okresie drezdeńskim aktywnie współpracował z pol. czasopismami: „Tyg. Ilustrowanym”, „Kłosami”, „Bluszczem”, „Ruchem Literackim”, „Gazetą Polską”, „Dziennikiem Poznańskim”, „Kurierem Warszawskim”. Gł. osiągnięciami tego okresu były powieści historyczne: Hrabina Cosel (1873), Stara Baśń (1876). Publikował również materiały źródłowe do historii Polski, tj. pamiętniki i zbiory korespondencji.
K. był nie tylko pisarzem i publicystą, ale też rysownikiem i malarzem. W niemal każdej podróży towarzyszył mu szkicownik i ołówek, co pozwalało mu na bieżąco ilustrować mijany krajobraz oraz architekturę. Ilustrował też własne prace. Jako malarz amator w swojej twórczości koncentrował się na pejzażach, a jego obrazy były wystawiane w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych.
Pozostawił po sobie 600 tomów prozy, 223 powieści, w tym 94 historycznych. Należał do jednych z najbardziej płodnych literatów, jego twórczość jako jedna z pierwszych spośród pol. pisarzy była masowo tłumaczona w Europie.
Zm. 19 III 1887 w Genewie, uroczysty pogrzeb i złożenie ciała w grobach zasłużonych Na Skałce w Kr. odbyło się 18 IV 1887. W 1838 r. poślubił Zofię Woroniczównę, z którą miał czworo dzieci: Konstancję (1839), Jana (1841), Franciszka (1843), Augusta (1849). Pobyt K. w B. Podl. upamiętniają: pomnik wzniesiony w 1928 r. przy ul. Warszawskiej z okazji jubileuszu 300-lecia Akad. Bialskiej – projekt Ludwika Bittnera, popiersie z brązu zaprojektował Teodor Rygier, wykonany w znanej odlewni warszawskiej Braci Łopieńskich; ławeczka (2008) na Placu Wolności. Z inicjatywy Wacława Czecha (zob.) powstało w 1962 r. Muz. Biograficzne Józefa Ignacego Kraszewskiego w Romanowie.
Kraszewski J. I., Obrazy z życia i podróży, Wilno 1842; Pług A., Życiorys, [w:] Książka jubileuszowa dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej J. I. Kraszewskiego, W. 1880, s. I-CIV; Warneńska M., Chłopiec z Romanowa. Opowieść o młodym Kraszewskim, L. 1965; PSB, T. XV, Wr. 1970, s. 221-9 (Danek W.); Ludorowski L., Józef Ignacy. Największy z rodu Kraszewskich, [w:] Romanów i bracia Kraszewscy, red. A. Czobodińska-Przybysławska; B. Podl.-Romanów 1995, s. 89-101; Kosyra-Cieślak T., Podlaskim szlakiem Józefa Ignacego Kraszewskiego, B. Podl. 1996; Kalinowski Sz., Kraszewskiego związki z Podl., „Gościniec Bialski” 2006, nr 11, s. 32-3; Czobodzińska-Przybysławska A., Józef Ignacy Kraszewski. Pisarz, poeta, historyk, archeolog, publicysta, kolekcjoner i malarz, [w:] Twórczość Józefa Ignacego Kraszewskiego. Poplenerowa wystawa ilustracji, Zamość 2013, s. 3-7; Beauvois D., Wilno – polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803-33, Wr. 2010; fot. Anita Smyk.
(autor Paweł TARKOWSKI)