Ur. się 20 VII 1899 we wsi Wilczogęby, w pow. węgrowskim, na Podl. w wielodzietnej, patriotycznej i uspołecznionej rodzinie chłopskiej. Dziad jego, Józef Wycech, przez wiele lat pełnił obowiązki wójta i współdziałał z powstańcami 1863 r. Ojciec zaś, Antoni (zob.), był na owe czasy człowiekiem wykształconym. O. Antoni i matka Honorata z Kruków mieli duże gospodarstwo chłopskie i 14 dzieci, z których dwoje wcześnie zmarło. Na ukształtowanie postawy społ. i patriotycznej W. decydujący wpływ miały: oddziaływanie wychowawcze rodziców, wydarzenia rewolucji 1905-07 r., patriotyczna atmosfera w SN w Ursynowie (do którego uczęszczał w l. 1914-18) oraz niepodległościowy zryw Polaków w czasie I woj. świat. W 1917 r. zetknął się z ośrodkiem ludowym w W., skupionym wokół PSL „Wyzwolenie”. SN w Ursynowie ukończył z przeświadczeniem o wyjątkowej roli oświaty i nauczycieli w przeobrażaniu stosunków społ. Ideę tę starał się realizować przez całe swoje życie. Pracę w zawodzie naucz. uważał za swego rodzaju posłannictwo i misję społ. Nic więc dziwnego, że spotkała się ona z uznaniem i poparciem mieszkańców wsi.
W końcu VI 1918 wrócił do Wilczogęb z ukończoną maturą seminarium nauczycielskiego. Jednak pracy w szkolnictwie nie podjął. W XI 1918 uczestniczył w rozbrajaniu Niemców. Później zachorował na hiszpankę. Uczył bezinteresownie grupę dzieci ze wsi, a jednocześnie rozpoczął pracę społ.-polit. Przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego w d. 19 I 1919 agitował na wsiach w okolicach Stoczka, popierając listę PSL „Wyzwolenie”.
Pracę nauczycielską rozpoczął 1 II 1919 w trzyoddziałowej szk. powsz. w małej wsi Mołożewo, położonej n. Bugiem. Sześć miesięcy później objął kierownictwo szk. powsz. w rodzinnych Wilczogębach. Był tu pierwszym naucz. po odzyskaniu niepodległości. Włączył się tu aktywnie do pracy w ruchu młodzieżowym, spółdzielczym, nauczycielskim oraz w PSL „Wyzwolenie”. Już w 1919 r. został czł. Zrzeszenia Nauczycieli Polskich Szkół Początkowych, ognisko w Jabłonnie. Wyrazem uznania dla wkładu W. w pracę związkową był jego udział w charakterze gościa w historycznym Sejmie Nauczycielskim, który obradował 14-17 IV 1919 w W. Podczas trzyletniej pracy w Wilczogębach, obejmującej l. 1919-22, w małej szk. jednoklasowej o 4 oddz., organizował wieczorowe kursy dla dorosłych, co ułatwiło powstanie koła młodzieży wiejskiej. Był sekr. koła młodzieży wiejskiej w Wilczogębach i kierownikiem zespołu teatralnego. Wiosną 1920 r. w powstałym gminnym kole PSL „Wyzwolenie” w Sadownem pełnił W. funkcję sekr., wyjeżdżał do W. na posiedzenia sejmu, zapraszał posłów PSL „Wyzwolenie” na wiece.
Wziął udział w wojnie pol.-radz., w drugiej połowie 1920 r. zgłosił się do służby w 205. ochotniczym pp. Ranny pod Nowym Dworem nad Niemnem przez parę miesięcy powracał do zdrowia w Jabłonnie. W XII 1920 wyreklamowany przez inspektorat szkolny powrócił do pracy szkolnej i związkowej. Już wówczas cieszył się W. poważaniem w środowisku chłopskim i nauczycielskim. Wykorzystywano go z tego względu do ważnych akcji polit. Powiatowa instancja PSL „Wyzwolenie” w Węgrowie oraz centralni działacze tej partii angażowali go w l. 1919 i 1922 w kampaniach wyborczych do sejmu i senatu. Zaś władze państwowe w 1920 r. skierowały go na Mazury, aby wspomagał akcję plebiscytową.
Związki W. z ruchem ludowym i ZNPSzP, utworzonego w 1919 r. pogłębiły się w czasie jego studiów na Wydz. Przyrodniczym na Wyż. Kursie Nauczycielskim i w Państwowym Instytucie Nauczycielskim w W. w l. 1923-26. Po ukończeniu studiów podjął pracę w szk. powsz. we Włodawie, a od 1 IX 1927 objął kierownictwo Szk. Powsz. nr 15 im. Grzegorza Piramowicza w L., które zajmował do 30 VI 1932. Po przewrocie majowym 1926 r. wspierał ludową opozycję. W l. 1928-32 był prezesem Zarz. Okręgu ZNPSzP w L. i kierował walką nauczycieli woj. Lubelskiego o demokratyczny charakter oświaty i niezależność zaw. ruchu nauczycielskiego. Był jednym z inicjatorów zjednoczenia nauczycielskich organizacji zaw. w ZNP. Ożywiona działalność W. i współpraca z opozycją wyraźnie kolidowała z interesami administracji sanacyjnej i stała się przyczyną przeniesienia go do pracy w szk. w Chojnicach na Pomorzu. Pracował tam do 1937 r., kiedy to w III został wybrany na kierownika wydz. organizacyjnego ZG ZNP.
W l. 1931-39 był cenionym działaczem i czł. Zarz. Centralnego Tow. Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”, stawiającego sobie za cel walkę o demokratyzację oświaty i kultury oraz stosunków społ. w Polsce. Współpracował jednocześnie ze ZMW RP „Wici”, Polską Akademicką Młodzieżą Ludową, Akademickim Związkiem Oświaty i Kultury, a także z wieloma postępowymi pismami, na łamach których zamieszczał swe artykuły. Działalność związkowa i społ. W. w okresie II Rzeczypospolitej to jedna ze znaczących kart w jego życiu. Prowadził wówczas, tak jak cały ruch ludowy, konsekwentną walkę o demokratyczny charakter pol. oświaty, o niezależność oświaty i ruchu nauczycielskiego, zwalczał sanacyjną politykę oświatową jako godzącą w podstawowe interesy szerokich rzesz społ. pol., szczególnie chłopów. Domagał się równouprawnienia szkoły wiejskiej z miejską. Dał się jednocześnie poznać w środowisku ludowym jako wytrawny publicysta i animator życia kult. i polit. na wsi.
Doświadczenia zdobyte przez W. w dwudziestoleciu międzywojennym miały ogromne znaczenie w czasie II woj. świat. i okupacji. W tym najtragiczniejszym w dziejach narodu pol. okresie odegrał znamienitą rolę w rozwoju tajnej oświaty. Wchodził wówczas w skład kierownictwa utworzonej w X 1939 TON. Odpowiedzialny był tu za sprawy organizacyjne, faktycznie jednak kierował pracami tej organizacji. We IX 1940 objął stanowisko dyr. Departamentu Oświaty i Kultury (DOiK) Delegatury Rządu na Kraj, które piastował do I 1945. Jednocześnie przez cały okres okupacji hitlerowskiej przewodniczył pracom Komisji Oświatowej Stronnictwa Ludowego „Roch”. Łączenie przez W. tych funkcji miało kapitalne znaczenie dla konspiracyjnego ruchu ludowego, było też czynnikiem sprzyjającym dla rozwoju tajnej oświaty oraz opanowania DOiK przez grono postępowych działaczy oświatowych. Umożliwiło to ludowcom i demokratom poważne oddziaływanie na ideowe oblicze podziemnego szkolnictwa. Oczywiście stało się to powodem zrozumiałego niezadowolenia sił zachowawczych. Trudną sytuację W. w DOiK pogłębiały różnice poglądów na charakter i rolę oświaty między nim a ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego rządu RP w Londynie, ks. Zygmuntem Kaczyńskim.
W czasie II woj. świat. W. wniósł również poważny wkład w wypracowanie koncepcji i modelu pol. oświaty. Do realizacji tych założeń przystąpił po objęciu teki ministra oświaty w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Jego koncepcja systemu szkolnictwa przewidywała zbudowanie najpierw pełnej sieci siedmioletnich szk. podst. na wsi oraz w mieście i dopiero na ich bazie przechodzenie do ośmioletniej szk. podst. i czteroletniej szk. średniej ogólnokształcącej. Sądził, że w przeciwnym razie pogłębi się dystans między miastem i wsią w zakresie rozwoju oświaty szkolnej i pozaszkolnej. Szczególną wagę przywiązywał do rozwoju szk. wiejskich, widział bowiem w nich istotny czynnik przyspieszający demokratyzację życia społ.-polit. w Pol. Z tych samych powodów popierał akcję zwalczania analfabetyzmu.
W. – minister w Polskim Państwie Podziemnym, był działaczem zbyt znanym, aby polityczny ruch chłopski nie sięgnął po jego doświadczenia. Włączył się w nurt prac prowadzonych przez PSL. Pocz. współpraca z prezesem PSL Stanisławem Mikołajczykiem układała się harmonijnie. Wkrótce jednak z przywódcą tej partii zaczęły różnić go poglądy natury strategicznej i taktycznej działalności Stronnictwa. Obaj politycy stojący na gruncie racji stanu i budowy potężnego Stronnictwa inaczej widzieli wizję jego realizacji. W. był orędownikiem koncepcji wyborów w ramach bloku demokratycznego i poparcia podstawowych przeobrażeń społ.-ekonomicznych. Odmienne zdanie miał S. Mikołajczyk i ówczesne kierownictwo PSL, które samodzielnie przystąpiło do wyborów. Sprawa ta spowodowała, że W. wspólnie z Józefem Niećką przystąpili do tworzenia opozycji, mającej na celu doprowadzenie do zmiany polityki kierownictwa PSL.
Po sfałszowaniu wyborów i uzyskaniu tylko 28 mandatów przez PSL 23 II 1947 wyłonił się Komitet Lewicowy PSL z J. Niećką i W. na czele. Dwa miesiące później W. został wiceprzew. nowo utworzonego Centralnego Komitetu Organizacyjnego Lewicy PSL. Prowadził w terenie ożywioną działalność agitacyjną, mającą na celu pozyskanie dla niego zwolenników. Działalność opozycyjna Lewicy PSL w ruchu ludowym nie znajdowała uznania i poparcia wśród działaczy, gł. wśród czł. Rady Naczelnej. Sytuacja zmieniła się po opuszczeniu przez S. Mikołajczyka kraju (24 X 1947). Ułatwiło to Centralnemu Komitetowi Lewicy PSL przejęcie 9 XI 1947 władzy w PSL. Powstał wówczas Tymczasowy Naczelny Komitet Wykonawczy PSL, który został zatwierdzony na posiedzeniu Rady Naczelnej. W. został jego wiceprzew. Zmieniła się jego rola – z dotychczasowego przeciwnika PSL Mikołajczykowskiego, na rzecznika ratowania Stronnictwa. Drogą ratunku miała być szeroko zakrojona działalność na rzecz zjednoczenia ruchu ludowego. Podobne dążenia występowały w SL. Efektem tych przedsięwzięć było podpisanie 10 V 1948 deklaracji o współpracy i jedności działania PSL i SL. Wyrazem uznania dla zasług W. na polu integracji ruchu ludowego było wybranie go na jednego z czterech wiceprzew. Centralnego Komitetu Jedności Ruchu Ludowego, utworzonego 25 IX 1949, oraz na wiceprzew. NKW ZSL, wybranego na Kongresie Jedności Ruchu Ludowego, obradującego w W. w d. 27-29 XI 1949. Tę ostatnią funkcję pełnił do 12 III 1956. W okresie błędów i wypaczeń stalinowskich nie przejawiał większej aktywności polit. „Wyciszanie się polityczne” następowało u niego już od 1950 r.
W l. 1950-54 był wiceprezesem Centralnego Związku Spółdzielczego, a w l. 1954-56 naczelnym dyr. Państwowych Wydawnictw Rolniczych i Leśnych. Instytucje te stały się w tym czasie przechowalnią dla represjonowanych ludowców, będących bez pracy, najczęściej byłych działaczy PSL.
W okresie stalinowskim W. nie został dopuszczony do kierowania resortem oświaty, choć jego koncepcje realizowali komuniści. Konsekwencją stosunku do W. było zdegradowanie go na II Kongresie ZSL (10-12 III 1956) do czł. Prezydium NKW. Poprzednią funkcję przywrócono mu na IX Plenum Naczelnego Komitetu ZSL, które obradowało 18-20 X 1956. Funkcję tę piastował do 28 V 1962, kiedy to Naczelny Komitet (NK) ZSL dokonał reorganizacji prezydium oraz sekretariatu
i wybrał go na prezesa NK ZSL, kierował nim do końca 1971 r. Jednocześnie w l. 1957-71 był marszałkiem Sejmu i przew. ZG TPPR. W l. 1947-72 był posłem do KRN i Sejmu. Niewątpliwie wyrazem uznania dla pracy W. na rzecz Polski Ludowej było piastowanie przez niego w l. 1956-57 funkcji z-cy przew. Rady Państwa i wchodzenie w l. 1958-71 w skład Prezydium Ogólnopolskiego Frontu Jedności Narodu. Przez wiele lat pełnił funkcję prezesa Krajowego Komitetu Społecznego Funduszu Budowy Szkół i Internatów.
W. położył również duże zasługi na polu badania dziejów wsi, ruchu ludowego i oświaty w Pol. Swoimi osiągnięciami w zakresie badań i popularyzacji tej problematyki zdobył sobie trwałą pozycję w historiografii oświaty oraz wsi i ruchu ludowego. Jego prace nauk. ze względu na wszechstronność ujmowania tematyki oraz obiektywizm i umiarkowanie w ocenach mają zapewne wartość nieprzemijającą. Na badania historyczne i zadania nauki historycznej patrzył pragmatycznie. Sądził, że: „Nauka historii, a w szczególności nauka o dziejach wsi i ruchu ludowego, odgrywa doniosłą rolę w społecznym wychowaniu chłopów i ożywianiu ich społecznej aktywności”. Przywiązywał dużą wagę do rozwoju badań nad dziejami wsi, oświaty i ruchu ludowego. Wyrazem tego było m.in. utworzenie przez niego w 1945 r. referatu historycznego w Min. Oświaty, a także powołanie do życia „Przeglądu Historyczno-Oświatowego” w 1947 r. oraz „Roczników Dziejów Ruchu Ludowego” („RDRL”) w 1959 r. Aby zapewnić sprawne funkcjonowanie pism stał w l. 1956-62 na czele ich kolegiów redakcyjnych. Na łamach tych czasopism zamieszczał artykuły z zakresu dziejów wsi, oświaty i ruchu ludowego.
Powołanie do życia „RDRL” uważał za jeden z ważnych etapów prowadzących do utworzenia przy NK ZSL samodzielnej placówki nauk., prowadzącej i organizującej badania. Jego długotrwałe starania w tej mierze zakończyły się powodzeniem w I 1960, kiedy to Prezydium NK ZSL postanowiło zorganizować ZHRL. Ta placówka nauk. od chwili powstania była „oczkiem w głowie” W. Nie tylko żywo interesował się jej planami, ale także współuczestniczył w ich opracowywaniu i zainspirował powstanie wielu pozycji książkowych. Troszczył się o to, by rzeczywiście ZHRL spełniał funkcję koordynatora i inspiratora badań historii wsi i ruchu ludowego oraz posiadał odpowiednio zorganizowany warsztat badawczy. W. zajął wyjątkowe miejsce w dziejach pol. ruchu nauczycielskiego i ludowego, jako długoletni działacz oświatowy, bojownik o wolną i świecką szk., o niezależność zawodu nauczycielskiego i postęp społ.
W. był autorem wielu publikacji podejmujących gł. tematykę dziejów ruchu ludowego. M.in.: Z dziejów chłopskich walk o społeczne wyzwolenie, W. 1949; Materiały do dziejów ruchu ludowego, W. 1949; Spisek Franciszka Gorzkowskiego na tle ruchów społecznych w końcu XVIII w., W. 1950; Z przeszłości ruchów chłopskich (1768-1861), W. 1952; Ks. Piotr Ściegienny, W. 1953; Jakub Szela: pięć prac o Jakubie Szeli, W. 1956; Rok 1846 w Galicji: materiały źródłowe, W. 1958; Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864-1961, druki zwarte, W. 1964 [wspólnie ze Stanisławem Gizą]; Z dziejów tajnej oświaty w latach okupacji 1939-44, W. 1964; Wincenty Witos w świetle własnej twórczości pisarskiej, W. 1983.
Po przejściu na emeryturę, żywo interesował się działalnością ZHRL. Nowe władze Stronnictwa nie utrzymywały z nim kontaktu. Nie przywiązywały także należytej wagi do pielęgnowania historii ruchu ludowego i do rozwoju Zakładu. Nie mając zaufania do ówczesnego kierownictwa, „dzienniki” z lat 1964-71 o objętości 791 stron przekazał do Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wr. Dokument ten został na 25 lat zastrzeżony do udostepnienia zgodnie z wolą W. W l. 2018-19 zostały opublikowane: Dzienniki, Część I (1964-67), W.-Kielce-Pińczów 2018, Część II (1968-71), W. 2019. Poprzedzone zostały biografią opracowaną przez Janusza Gmitruka, Stefana Józefa Pastuszkę, Romualda Turkowskiego. Tylko środowisko historyków okazało W. szacunek, nie zaznał tego na ziemi rodzinnej w Sadownem, gdzie zapomniano o jego zasługach oddanych tej ziemi. Zabrano imię szk., która dzięki jego staraniom została wybudowana. Pamięć ludzka jest krótka i zawodna. Wcześniej ukazały się: Sadowne i okolice w moich wspomnieniach, W.1967, Wspomnienia 1905-39, W. 1969.
W. zm. 26 V 1977 w W., po ciężkiej chorobie, pochowany został w Alei Zasłużonych Wojskowego Cm. Powązkowskiego. Pogrzeb odbył się 30 V. Z sali Kolumnowej Pałacu Prymasowskiego trumna została przewieziona na cm., gdzie o godz. 11.00 odbyły się uroczystości pogrzebowe z udziałem rodziny, najwyższych władz państw. i partyjnych, przedstawicieli organizacji społ., gospodarczych i związków twórczych. Nad otwartą mogiłą przemówił prezes ZSL Stanisław Gucwa. Na wieczną wartę odszedł mąż stanu i polityk, człowiek rozmiłowany w dziejach ojczystych i historii ruchu ludowego, zawsze wierny swojej ziemi rodzinnej.
Mioduchowska M., Bibliografia prac Czesława Wycecha za l. 1921-68, [w:] Studia z dziejów ruchu ludowego, W. 1969, s. 5-46; Kaczyński Z., Popiel P., ZSL (1949-89), Bibliografia za l. 1949-2003, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 2005, nr 33, s. 571-601; Szczechura T., Czesław Wycech jako działacz związkowy i oświatowy, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1978, nr 4, s. 485-504; Sałkowski J., Czesław Wycech jako historyk i organizator badań na dziejami wsi i ruchu ludowego, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 1979/80, nr 20, s. 279-87; Pastuszka S. J., Poglądy Czesława Wycecha na oświatę, W. 1983; Boruta T., Czesław Wycech (1899-1977) – ludowy działacz oświatowy, [w:] Działalność oświatowa ruchu ludowego, S. 1996, s. 117-29; Piotrowicz D., Czesław Wycech – minister oświaty (1945-47), [w:] Wkład ruchu ludowego w przeobrażenia oświaty i szkolnictwa na wsi kieleckiej, Kielce 2002, s. 297-307; Turkowski R., Ludowcy wobec problemów funkcjonowania szkolnictwa wyższego (1945-47/48), [w:] Tamże…, s. 135-53; Krasicka Z., Działalność Czesława Wycecha na Pomorzu (1932-37), „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 2006, nr 34, s. 371-82; Gmitruk J., Pastuszka S.J., Turkowski R., Czesław Wycech – nauczyciel, ludowiec, polityk (1899-1977), W.-Kielce-Pińczów 2018; Wycech Cz., Dzienniki. Cz. I. (1964-67), Cz. II (1968-71). Wprowadzenie J. Gmitruk, S.J. Pastuszka, przypisy oprac. R. Turkowski, W.-Kielce-Pińczów 2018-19.
(autor Janusz GMITRUK)