Ur. się 1 VIII 1772 jako c. Andrzeja Zamoyskiego i Konstancji z Czartoryskich. Dzieciństwo i wczesną młodość spędziła gł. w Klemensowie i Zamościu, przy boku rodziców, wraz z braćmi Andrzejem i Stanisławem Kostką. Dom rodzinny Zamoyskich wyróżniał się wśród innych siedzib magnackich skromnością, powagą oraz zaangażowaniem w sprawy pol. Pozytywną opinię na temat Zamoyskich wydał Józef Wybicki w napisanym przez siebie Wspomnieniu o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich. A. Zamoyski, o. S., związany był z postępowym stronnictwem Czartoryskich. W 1791 r. jako marsz. trybunału koronnego zyskał sobie opinię uczciwego stróża wymiaru sprawiedliwości. Dał się poznać jako zwolennik reform polit. I społ. Uznanie przyniosła mu działalność gosp. W 1765 r. jako pierwszy w kraju zamienił swoim poddanym pańszczyznę na czynsz. Zaangażowany w problemy gosp. starał się dokonać zmian w sytuacji miast, ożywić wytwórczość i handel. Był prezesem zarz. nowo powstałej Kampanii Manufaktur Wełnianych, w skład której, obok szlachty, weszło kilku kupców. Była to pierwsza próba, niestety nieudana, współdziałania szlachty i mieszczaństwa na polu przemysłu i handlu. Konstancja, m. S., oddana gł. wychowaniu dzieci i prowadzeniu domu, przez współczesnych była często krytykowana za zbyt duże przywiązanie do spraw maj. Przeciwko takiej ocenie oponował J. Wybicki, podkreślając hojność i odwagę Zamoyskiej we wspieraniu insurekcji kościuszkowskiej.
Z sześciorga rodzeństwa S. wieku dorosłego dożyli jedynie dwaj bracia – Aleksander, XI ordynat i Stanisław Kostka, XII ordynat, prezes Senatu Król. Pol. Wychowawcą Zamoyskich od 1781 r. był Stanisław Staszic. Rozpoczynający wówczas karierę guwernera ks., późniejszy działacz i pisarz polit., uczony i organizator życia nauk., rozbudził i wykształcił w S. zamiłowanie do nauki oraz umiejętność kierowania sprawami maj. W końcu 1793 r. odbyły się m.in. przy jego wsparciu zaręczyny Anny z Aleksandrem Sapiehą. W domu Zamoyskich rozważano wprawdzie małż. c. z Tadeuszem Kościuszką, on sam jednak doradzał jej Sapiehę. Ślub odbył się w Klemensowie 10 VII 1794.
Aleksander Sapieha (1773-1812), s. Józefa i Teofili z Jabłonowskich, wczesne dzieciństwo spędził we Francji, dokąd rodzice przenieśli się po upadku konfederacji barskiej. Do kraju powrócił ok. 1776 r. Mieszkał wówczas u ciotki Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, przebywając gł. w Siemiatyczach i Kocku. W atmosferze rezydencji kockiej, pod wpływem wychowawcy, rozwijał swoje zainteresowania przyrodnicze, etnograficzne i chemiczne. W Kocku również poznał Staszica, który skojarzył małż.
W 1803 r. S. wyruszyła wraz z dziećmi do Paryża. We Francji spędziła kilkanaście lat, od czasu do czasu przyjeżdżając do kraju. Pamiętniki S. z podróży są dowodem jej żywego zainteresowania kult., sztuką i nauk., historią i nauk. ekonomicznymi. Należała do grona przyjaciół T. Kościuszki. To Leonowi (zob.), s. S., Kościuszko przekazał szablę, która należała do Jana Sobieskiego. W podróży do Francji i Wiednia S. zainteresowała się Legionami Polskimi. Była jedną z pierwszych osób, które przywiozły do kraju późniejszy hymn „Mazurek Dąbrowskiego”.
Po powrocie do kraju S. mieszkała w W., w pałacu zwanym Małym Branickim przy Nowym Świecie, a także w majątku Szydłowiec, lub w Radzyniu. Zajmowała się intensywnie wychowaniem i kształceniem dzieci, ogrodnictwem, a amatorsko – malarstwem. W życiu towarzyskim W. związana była przede wszystkim z „kręgiem puławskim” – Marią Wirtemberską i Zofią z Czartoryskich Zamoyską. Kontynuowała również swe zainteresowania nauk. poprzez kontakty z Janem Śniadeckim i S. Staszicem.
Małż. S. okazało się nieudane, na co wpływały, oprócz obojętności uczuciowej i osobistych ambicji, różnice poglądów polit. S., gorąca wielbicielka Kościuszki, nastawiona była niechętnie wobec Napoleona, któremu służył mąż. Przez ostatnie więc l. małż. pozostawali w separacji. Aleksander zm. nagle 8 VIII 1812. Po śmierci męża S. porządkowała sprawy maj., modernizowała zadłużone rodzinne dobra.
S. była właścicielką dóbr radzyńskich. Nabyła je w 1802 r., kiedy w wyniku zadłużenia maj. przez ostatniego właściciela – Jana Eryka Potockiego, trafiły na publiczną licytację. S. reprezentował wówczas Staszic, który doradzał jej nie tylko w sprawach nauk., ale także maj. Niewykluczone, że to on był inicjatorem nabycia Radzynia. Położone niedaleko Kocka oraz sapieżyńskich Wisznic, dobra radzyńskie wraz z rezydencją były z pewnością znane S. W 1806 r. S. nabyła również sąsiadującą z dobrami radzyńskimi część wsi Olszewnica. Ogólną wartość dóbr w 1822 r. szacowano na ponad milion zł pol. Część folwarków oddanych zostało w dzierżawę. Nad całością, gł. w l. pobytu S. za granicą, czuwali jej plenipotenci Józef Grothus i Józef Stokłosiński. W sporządzanych wówczas umowach dzierżawnych widać wyraźnie staranie S. i jej plenipotentów nie tylko o wysokość czynszu, ale przede wszystkim o maj., jego rozwój gosp., kondycję gruntów i hodowlę, a także włościan.
S. nie pozostawała obojętna na wielką gorliwość, jaką wykazał jej naucz., Staszic, na polu organizacji szkol. Od 1818 r., zgodnie z jej postanowieniem, w radzyńskim pałacu mieściła się szk. elementarna i mieszkanie dla naucz. Zaangażowana w działalność charytatywną Warszawskiego Tow. Dobroczynności (WTD) wspomagała również ludność w swoich dobrach, także w Radzyniu. Wg relacji jej praktykanta, Józefa Gluzińskiego, dla ubogich założyła banki pożyczkowe w dobrach w Szydłowcu, Radzyniu, Teofilpolu i Lachowcach.
Za rządów S. przeprowadzono liczące się remonty w radzyńskim pałacu. W Radzyniu 25 IX 1817 r. odbył się ślub c. S., Anny Zofii, z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim. Na uroczystościach obecna była najbliższa rodzina księcia: Izabella Czartoryska, Zofia i Stanisław Kostka Zamoyscy, księżna Maria Wirtemberska i brat Konstanty.
S. formalną właścicielką dóbr radzyńskich pozostawała przez przeszło 20 l. Na mocy kontraktu „wieczystej rezygnacji” z d. 13 III 1823 maj. przekazała c. – Annie Zofii Czartoryskiej. Nadal jednak odgrywała ważną rolę w zarz. Wróciła tu wraz z plenipotencją c. i zięcia w 1832 r., by kierować dobrami, a następnie sprzedać. Uzyskaną ze sprzedaży kwotę postanowiono przeznaczyć na utrzymanie i rozwój dóbr sieniawskich, które sprawnie zarz. miały dawać stały dochód rodzinie. Wartość dóbr radzyńskich szacowano na 4 miliony franków.
S. była również właścicielką maj. Zamoyskich w Kozłówce na Lubelszczyźnie. Otrzymała je po bezpotomnej śmierci brata Aleksandra (1800 r.). W 1836 r. dobra kozłowieckie sprzedała bratankowi Janowi Zamoyskiemu. Należały do niej również dobra hrabstawa szydłowieckiego położone w zaborze austriackim, a od 1809 r. w Galicji, które zakupiła na publicznej licytacji w 1802 r. W 1800 r. wraz z mężem nabyła dla Staszica dobra hrubieszowskie. Formalnie odsprzedali je w 1811 r.
S. z krytycznym dystansem odnosiła się do powstania listopadowego, w którego władzach zaangażowany był zięć ks. A. J. Czartoryski. O jej poglądach świadczą dzienniki z l. 1831-33. Po upadku powstania S. pozostała w W. i dzięki swej zapobiegliwości i staraniom skutecznie osłabiła skutki konfiskat, jakimi car obłożył maj. jej dzieci. Zaangażowana była m.in. w ratowanie maj. ruchomego i pamiątek narodowych z pałacu Czartoryskich w Puławach. Zbiory z Puław zostały przewiezione do Sieniawy w Galicji. W l. 40. S. wyjechała do Paryża i zamieszkała z Czartoryskimi. Poprzez umiejętne operacje giełdowe pomnożyła maj. Wspierała charytatywne akcje c. Anny. Była m.in. współzałożycielką Instytutu Panien Polskich w Hotelu Lambert (1844 r.).
S. zm. 26 XI 1859 w Paryżu. Została pochowana w Krasiczynie. W małż. z A. Sapiehą miała troje dzieci: c. Annę Zofię (1799-1864), ż. A. J. Czartoryskiego, oraz s. Leona Ludwika (ur. i zm. 1801 r.) i Leona (1803-78). W relacjach, wspomnieniach i opacowaniach określano S. mianem „niewiasty męskiego ducha” (Dębicki L.), „wielkich cnót i rozumu pani” (Kicka N.), „ministrem finansów Hotelu Lambert” (Handelsman M.).
PSB, T. XXXV, W.-Kr. 1994, s. 161-63 (Skowronek J., Sapieżyna z Zamoyskich Anna Jadwiga); PSB, t. XXXIV, Wr.-W.-Kr. 1992-1993, s. 569-72 (Skowronek J., Sapieha Aleksander Antoni); Zielińska T., Poczet polskich rodów arystokratycznych, W. 1997; Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.) z przedmową Stanisława hrabiego Tarnowskiego, Kr. 1912; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, T. II, W. 1957; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972, s. 160 n.; Feliński Z. S., Pamiętniki, W. 1986, s. 269, 680; Wybicki J., Wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamojskich, Wr. 2005; Dębicki L., Puławy 1762-1830. Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, T. II, Lw. 1887, s. 324-25; Tenże, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia z ilustracjami, Serya II, T. II, Kr. 1907, s. 48-52; Szacha S., Stanisław Staszic, W. 1966, s. 34; Majchrowski S., O Julianie Niemcewiczu. Opowieść biograficzna, W. 1982, s. 242; Szyndler B., Tadeusz Kościuszko 1746-1817, W. 1991, s. 166-67, 321-22; Skowronek J., Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu, Aleksander Sapieha, W. 1992; Jarmuł S., Szkice z dziejów Radzynia Podl. i byłego powiatu radzyńskiego, Radzyń Podl. 1995, s. 62-3; Aleksandrowicz A., Izabela Czartoryska. Polskość i europejskość, L. 1998; Pezda J., Ludzie i pieniądze. Finanse w działalności Adama Jerzego Czartoryskiego i jego obozu na emigracji w l. 1831-48, Kr. 2003, s. 38-48; Kowalik J., Dobra ziemskie Radzyń i ich właściciele w XIX – XX wiek, [w:] Studia z dziejów ziemian 1795-1944, pod red. A. Koprukowniaka, L. 2005, s. 54-61; Taż, Dobra ziemskie Radzyń w rękach Anny z Zamoyskich Sapieżyny, [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie III. Panie z dworów i pałaców. Materiały z III sesji nauk. zorganizowanej w Muz. Zamoyskich w Kozłówce 11-13 października 2006 r., pod red. H. Łaszkiewicza. T. I, L. 2007, s. 212-19; Taż, Dzierżawcy w majątkach ziemskich na przykładzie dóbr w powiatach bialskim i radzyńskim w XIX w., [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie V. Praca i życie codzienne w majątku ziemiańskim. Materiały V sesji nauk. zorganizowanej w Muz. Zamoyskich w Kozłówce w d. 12-14 października 2011 r., L. 2012, s. 426-39; Taż, Ziemianie, [w:] Ziemia radzyńska 1810-15, pod red. A. Rogalskiego, Radzyń Podl. 2011, s. 35-55; Sieradzki P., Znaczenie dóbr sieniawskich dla Czartoryskich w emigracyjnych realiach popowstaniowych, Teka Komisji Historycznej – Oddz. L. PAN 2011, s. 200-201; Kowalik J., Ziemianie, [w:] Ziemia radzyńska 1815-31, pod red. T. Osińskiego, Radzyń Podl. 2013, s. 87-131; Taż, Dobra ziemskie Radzyń. Historia majątku od XVIII do XX w., APL 2015; Bibl. Czartoryskich w Kr., Arch. Domowe Czartoryskich, sygn.7042, t. 1-2; sygn.7043, t. 6; sygn. 7043, t. 58, Józef Gluziński, Wspomnienia o Annie z Zamoyskich Aleksandrowej Sapieżynie; AGAD, KRSW, sygn. 3913, Opisanie historyczne oraz topograficzno-statystyczne miasta Radzynia dziedzicznego w województwie podlaskim, obwodzie radzyńskim położonego (...) 29 sierpnia 1820; APL Oddz. w Radzyniu Podl., Akta not. Jana Piotra Baranowskiego w Radzyniu Podl., sygn. 2, b.p., Akt not. Repertorium Nr 14 z 1826 r.; tamże, Akta not. Franciszka Lubańskiego w Radzyniu Podlaskim, sygn. 4, b.p., Akt not. Repertorium Nr 80 z 1819; tamże, sygn. 6, b.p. Akt not. Repertorium Nr 106 z 1821 r.; tamże, sygn. 7, s. 365-367, Akt not. Repertorium Nr 99 z1822 r., tamże, sygn. 8, s. 183-193, Akt not. Repertorium Nr 46 z 1823 r.; Tamże, Hipoteka w Radzyniu Podl., sygn. 247, Księga hipoteczna Dobra ziemskie Radzyń Miasto, nr hip. 189, tom I; AP Radom, Zarz. Dóbr Państw., sygn. 21856, Odezwa Naczelnika Woj. Podl. 1837 r.; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Hanna_Sapieha_(Zamojskaja)._%D0%93%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0_%D0%A1%D0%B0%D0%BF%D0%B5%D0%B3%D0%B0_(%D0%97%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F)_(K._Wojniakowski,_1798).jpg; dostęp 26.04.2021].
(autor Joanna KOWALIK-BYLICKA)