CHRZANOWSKI Ignacy


Urodził się 5 II 1866 w Stoku (pow. radzyński) w okolicach S. Syn Bolesława i Heleny z Dmochowskich, która była spokrewniona z cioteczną siostrą Henryka Sienkiewicza oraz - w poprzednich pokoleniach - z Joachimem Lelewelem. W l. 1876-83 uczęszczał do V Gim. w W., a w 1883 r. podjął studia na Wydz. Filologiczno-Historycznym Warszawskiego Uniwersytetu Carskiego, które ukończył w 1888 r. ze złotym medalem za napisaną rozprawę konkursową na temat Kleruchie ateńskie. Następnie podjął pracę jako naucz. literatury na prywatnych kompletach Marii Chomętowskiej oraz w tajnych kursach samokształceniowych w W. (tzw. Uniw. Latający, przekształcony w r. 1905/06 w Tow. Kursów Naukowych). W l. 1890-91 studiował fil. słowiańską we Wr. (jego opiekunami nauk. byli w tym czasie Władysław Nehring oraz Teodor Lipps), a następnie w Berlinie (uczęszczał tam na wykłady Aleksandra Brücknera i Wilhelma Diltheya), a w 1894 r. w Paryżu na Sorbonie i w Colle’ge de France. Po ukończeniu studiów pracował jako naucz. w W. W świetle wielu relacji jego uczniów miał on wyjątkowy talent do ustnego przekazywania wiedzy słuchaczom.

W l. 1894-1910 Ch. rozpoczął swoją karierę jako naucz. i naukowiec w W. Pracował także jako krytyk literacki oraz współredaktor „Przeglądu Pedagogicznego” w l. 1896-97 i czasopism: „Książki” (1901-10), „Ateneum” (1899-1901), „Stryczek” (1906), „Diabeł” (1906). Prowadził też indywidualne badania z zakresu estetyki i psychologii religii, studiując m. in. prace Ernesta Renana, Jeana-Marie M. Guyau, Alfreda Loisy, Émila Boutroux, Henri Bergsona, Mariana Zdziechowskiego, Jana Władysława Dawida.

Ch. należał do wielu organizacji szerzących oświatę oraz tow. nauk. W 1905 r. był jednym z założycieli Polskiej Macierzy Szkolnej. W 1907 r. zaś współzakładał Warszawskie Tow. Naukowe. W 1906 r. nawiązał współpracę z Akad. Umiejętności (AU) w Kr., zostając jej korespondentem, a następnie (od 1914) czynnym czł. Był przew. Komisji Historii Filozofii PAU i Komisji Historii Literatury Polskiej PAU. Należał do Komisji Jęz. Pol. AU. Od 1899 r. należał do Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, pocz. jako czł. zw., a od 1917 r. jako czł. korespondent; w 1927 r. został jego czł. hon. Od 1921 r. należał do Tow. Naukowego we Lw. Udzielał się w pracach Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza we Lw.

W 1910 r. ustępujący z Katedry Historii Literatury Pol. (od 1912 r. była to I Katedra Historii Literatury Pol.) UJ prof. Stanisław Tarnowski wskazał Ch. jako swojego następcę, pomimo, że nie miał on tytułu dr. Po przyjęciu tej propozycji wygłosił on wykład inauguracyjny pt. O literaturze polskiej. Na uczelni prowadził gł. wykłady z historii literatury pol. oraz źródeł historycznych do literatury pol. W 1931 r. w wyniku tzw. reformy jędrzejewiczowskiej został pozbawiony katedry i przeniesiony na emeryturę, ale kontynuował jeszcze wykłady na uczelni do 1936 r. jako prof. hon.

Inspiracje do pracy nauk. i publicystycznej czerpał Ch. z wielu źródeł i od wielu różnych badaczy i myślicieli, zarówno pol., jak i zagranicznych. Spośród zagranicznych badaczy literatury duży wpływ na formację intelektualną Ch. mieli: Hipolit Taine, Ferdinand de Brunetiere, Jules Lemartre, Ernst Eister, Wilhelm Dilthey. Wiele zawdzięczał Władysławowi Nehringowi, pod którego kierunkiem kształcił się we Wr. Po jego śmierci pisał o nim, że w sposób szczególny cenił i wykorzystywał jego metodę filologiczną opartą na historyczno-porównawczych badaniach literatury. Dzięki niej, jak twierdził, możliwe jest zestawienie i porównywanie tekstów pochodzących z odległych od siebie czasów i epok. Znał też i cenił teorie badań literackich Stanisława Tarnowskiego, Romana Piłata, Józefa Tretiaka, Piotra Chmielowskiego, Aleksandra Brücknera, Wilhelma Feldmana, Henryka Struve. Dużo inspiracji czerpał z badań literackich prowadzonych przez Kazimierza Brodzińskiego, prowadzącego badania literackie na UW jeszcze w l. 1821-31.

Dorobek nauk. i popularnonaukowy Ch. był olbrzymi, dotyczył gł. historii literatury polskiej. Napisał on m.in.: Tragedya Szymona Szymonowica „Castus Joseph” w stosunku do literatury obcej, W. 1892; Facecye Mikołaja Reja, Kr. 1894; Ideały romantycznej poezji polskiej, P. 1899; O satyrach Adama Naruszewicza, Lw. 1902; „Kazania sejmowe” Skargi, W. 1903; Okruchy literackie, W. 1903; Historia literatury niepodległej Polski, W. 1906, wyd. XIII, W. 1983; Marcin Bielski, studium literackie, W. 1906, wyd. II, Lw. 1926; Władysław Nehring, W. 1909; Z dziejów satyry polskiej XVIII wieku, W. 1909; Czym był Wirgiliusz dla Polaków po utracie niepodległości, Kr. 1915, wyd. II, Kr. 1930; Henryk Sienkiewicz, Kr. 1917; O komediach Aleksandra Fredry, Kr. 1917; Z epoki romantyzmu. Studia i szkice, Kr. 1918; Wśród zagadnień, książek i ludzi, Lw. 1922; Około wychowania narodowego. Trzy odczyty, W. 1932; Literatura a naród. Odczyty, przemówienia, szkice literackie, Lw. 1936; Jan Długosz, próba charakterystyki człowieka, W. 1938; Studia i szkice. Rozbiory i krytyki, t. 1-2, Kr. 1939; Joachim Lelewel. Człowiek i pisarz, W. 1946. Wspólnie z Konstantym Wojciechowskim wydał: Wypisy polskie dla klas wyższych szkół średnich, Lw. 1913, zaś razem ze Stanisławem Kotem był red. książki: Humanizm i reformacja w Polsce, Lw. 1927.

Ch. publikował także inne dłuższe rozprawy, artykuły i szkice poświęcone twórczości Zygmunta Kaczkowskiego, Adama Naruszewicza, Ignacego Krasickiego, Adama Asnyka, Juliusza Słowackiego. Po II woj. świat. ukazało się kilka tomów jego dzieł, m. in.: Wybór studiów i rozpraw, t. I: O literaturze polskiej; t. II: Optymizm i pesymizm polski. Studia z historii kultury, W. 1971; Pisma wybrane, Kr. 2003; Mistrz i uczeń. Korespondencja wzajemna (1914-1936), Rzeszów 2005 (jest to wybór korespondencji Ch. ze Stanisławem Pigoniem). Ch. miał duże zasługi jako wydawca źródeł literatury pol. – dzięki jego staraniom ukazało się 50 t. serii Prace historyczno – literackie (w l. 1911-39), oraz 10 t. dzieł Zygmunta Kaczkowskiego. W 1910 r. wydał także Ezopa Biernata z L., wraz ze swoją krótką przedmową.

Pierwszą rozprawę poświęcił Ch. twórczości Szymona Szymonowica, wskazując wpływ Eurypidesa na jego twórczość. Jego dzieło „Castus Joseph” zaliczył do najwartościowszych utworów dramatycznych XVI w. zawierających biblijny motyw o Józefie. Ważną w dorobku Ch. była publikacja o Zwierzyńcu Mikołaja Reja i jego związkach ideowych z twórczością epigramatyczną autorów starożytnych. Wykazał w niej dużą znajomość u Reja piśmiennictwa europejskiego pochodzącego z różnych epok historycznych. Ukazał także wartość postaci Reja jako obywatela zatroskanego o dobro Rzeczypospolitej i postulującego wiele reform społecznych, politycznych i obyczajowych w państwie polskim. W późniejszym okresie swojej działalności nauk. często Ch. przywoływał osobę tego staropolskiego pisarza, zajmując się także innymi jego utworami oraz oceniając pozytywnie całokształt jego twórczości.

Ważną pozycją książkową w dorobku Ch. była jego monografia poświęcona postaci Marcina Bielskiego. Autor scharakteryzował w niej stan badań nauk. poświęconych twórczości tego pisarza, poddając gruntownej krytyce dotychczasowe ustalenia i publikacje, m. in. przez Juliana Bartoszewicza; została ona pozytywnie przyjęta przez krytyków, którzy zamieszczali o niej liczne recenzje w czasopismach nauk. Podkreślano, że Ch. zastosował w swojej monografii różne metody badań literackich, m. in. genetyzm, biografizm i psychologizm, przeciwstawiając się dominującemu na przełomie XIX i XX w. genetyzmowi jako najwłaściwszemu, zdaniem niektórych współczesnych mu badaczy, sposobowi badań (Ferdynand Hoesick, Józef Tretiak, Artur Górski).

Ch. zajmował się także literaturą XVIII w. (omawiając satyry Adama Naruszewicza, Gracjana Piotrowskiego, utwory Ignacego Krasickiego) oraz XIX stulecia. W dziele O komediach Aleksandra Fredry przedstawił wszechstronnie postać tego komediopisarza oraz opisał dotychczasową historiografię jej poświęconą, w szczególności dzieła autorstwa Stanisława Tarnowskiego i Piotra Chmielowskiego. Interesując się twórczością komediopisarską Aleksandra Fredry badał nie tylko jego dorobek pisarski, ale także starał się określić jego cechy umysłu, światopogląd, charakter, sposób pisania, badał jego upodobania literackie, etapy rozwoju twórczości. Doszedł do wniosku, że Fredro miał wrodzone skłonności do przenikliwego postrzegania charakterów ludzkich, szczególnie zaś ujemnych cech (zwłaszcza głupoty) spotykanych przez siebie ludzi, oraz ich realistycznego opisywania.

Rozprawy nauk. Ch. cechowały się erudycją, były bogato udokumentowane; ukazywał w nich wiele postaci mało znanych lub takich, których twórczość nie była dotychczas opracowywana (Narcyza Żmichowska, Kornel Ujejski). Zajmował się także dorobkiem Piotra Skargi, którego Kazania sejmowe przedstawił na szerokim tle porównawczym. Zwrócił uwagę na to, że kaznodzieja królewski zalecał w swoich mowach sześć podstaw, na których powinien opierać się dobrze zbudowany gmach polskiego państwa: religię katolicką, miłość ojczyzny, zgodę obywateli, silny rząd, sprawiedliwe prawa i dobra moralność. Odrzucał Ch. jednoznacznie zarzuty stawiane Piotrowi Skardze, że zachęcał on króla do narzucenia szlachcie ustroju absolutystycznego. Podkreślał też jego talent jako wielkiego mówcy, przedstawiając postać tego kaznodziei na tle dziejów polskiego i europejskiego kaznodziejstwa w XVI stuleciu.

W ramach badań nad epoką literacką romantyzmu Ch. interesował się szczególnie postacią Adama Mickiewicza, którego cenił najbardziej, nazywając go wzorem idealnym pisarza i człowieka cnotliwego. Jego pisarstwo jest wciąż żywe, aktualne, mobilizujące Polaków do czynów twórczych dla dobra ojczyzny. Z dużym uznaniem pisał o Panu Tadeuszu, ale śledził także całokształt dorobku pol. narodowego wieszcza, badał jego artystyczny rozwój, twórczość zwierającą elementy patriotyczne oraz studia nad dorobkiem pisarza autorstwa Józefa Kallenbacha, Juliusza Kleinera, Tadeusza Sinki, Stanisława Pigonia. Wielokrotnie jednak uczony podkreślał, że w epoce romantyzmu żyło i uprawiało twórczość wielu wybitnych polskich pisarzy, którzy cechowali się patriotyzmem, jako pierwsi stworzyli wielką literaturę przesączoną rodzimymi pierwiastkami i owocnie pracowali intelektualnie dla dobra całego społeczeństwa. Np. Juliusz Słowacki, w opinii Ch. był nie tylko wielkim poetą, ale i osobą mającą bogatą, religijnie usposobioną osobowość. Cenne są w świetle jego badań także dzieła Zygmunta Krasińskiego, który wierzył w odzyskanie przez kraj niepodległości państwowej i wiarę tę przekazywał czytelnikom swoich dzieł.

Badacze nauk. i publicystycznego dorobku Ch. podkreślają, że omawiając literaturę dawnej Pol. starał się wskazywać jej aktualne do dzisiaj przesłanie i patriotyczny wymiar. Twierdził on bowiem, że zadaniem ponadczasowym literatury jest olśnienie czytelnika duchem patriotyzmu, umocnienie moralnie wartościowych postaw indywidualnych i społ., zobowiązanie do aktywnej działalności na rzecz dobra wspólnego i efektywnej pracy dla ojczyzny. Ch. był zwolennikiem wychowania narodowego dzieci i młodzieży, argumentując, że każdy naród ma swoje odrębne cechy i zadania do wypełnienia, a zadaniem każdego członka tej wspólnoty jest realizowanie tych celów. Wychowanie narodowe zaś musi opierać się na tradycji i umiejętnym jej wykorzystywaniu i przekształcaniu dla przyszłości pol. społ. Zdaniem uczonego w pol. kulturze jest wiele elementów wartościowych i trwałych, które należy pielęgnować i kultywować w przyszłości. Rozwija się ona w łączności z kulturą zachodnioeuropejską, opartą na chrześcijańskich zasadach religijno – moralnych. Należy z niej czerpać wiarę we własne siły. Ch. był przeciwnikiem pesymistycznego patrzenia na dzieje Pol., nazywając pesymistów ludźmi karłowatymi duchowo.

Ważnym elementem analiz Ch. był „pierwiastek patriotyczny” występujący w dziełach literackich. Stał się on zwłaszcza ważną kategorią badawczą podczas pisania podręcznika dla młodzieży. Wielokrotnie pisał o literaturze jako sile moralnej kształtującej wartościowych obywateli. Jednym z największych „nauczycieli narodowych” był wg Ch. Henryk Sienkiewicz, którego postawę moralną można porównać z postawą Piotra Skargi, cechującego się „bezprzykładną odwagą”, patriotyzmem, wielkiego mistrza słowa mówionego i pisanego. Literatura, która wyszła spod jego pióra, zdaniem Ch., sumiennie pełniła swe narodowe, patriotyczne i moralne posłannictwo.

Z dużym zainteresowaniem zajmował się gł. dorobkiem piśmienniczym ludzi nieprzeciętnych, którzy swoim talentem i siłą oddziaływania moralnego kształtowali umysły i sumienia wielu pokoleń Polaków. Nawiązywał także do myśli filoz. i pism antycznych oraz zachodnioeuropejskich pisarzy: Homera, Arystotelesa, św. Augustyna, Cycerona, Dantego Alighieri, Johanna Fichtego, Johanna Goethego, Johanna Herdera, Georga Hegla, Immanuela Kanta, Jana Jakuba Rousseau, Friedri-cha Schellinga, Fryderyka Schillera, Artura Schopenhauera i innych.

W dziele Historia literatury niepodległej Polski, będącym nie tylko podręcznikiem szk., ale również należącym do najlepiej napisanych podręczników do dziejów literatury pol. w ogóle, wyodrębnił Ch. cztery epoki: średniowieczną, wiek XVI, wiek XVII oraz wiek XVIII. Kryteria periodyzacji przyjął mieszane: polit., literackie, kulturalne. Opisując dorobek pisarski jakiegoś autora brał pod uwagę nie tylko najnowsze opracowania poświęcone tej problematyce, ale badał całokształt jego dorobku oraz całą dostępną literaturę przedmiotu. Podkreślali to recenzenci dzieła Ch. (Aleksander Brückner, Wacław Borowy, Aureli Drogoszewski, Stanisław Pigoń). Opisywał postaci pisarzy nie unikając sugestywnych określeń, ocen ich postaw moralnych. Niemalże każda jego ocena pisarza zawiera uczuciowy do niego stosunek badacza tak, jakby polemizował on z nim bezpośrednio, żyjąc w jego czasach i na bieżąco oceniał jego twórczość. Miał bardzo pozytywny stosunek np. do Stanisława Staszica, nazywając go jedną z najszlachetniejszych postaci swojej epoki, dobrze oceniał też działalność literacką Wojciecha Bogusławskiego. Opisując twórczość pisarzy nie popadał jednak w skrajność, starając się wydawać o nich sprawiedliwe sądy. Przedstawiając treść dzieł literackich oraz występujących w nich bohaterów, często łączył ich opis aluzjami do bieżących zagadnień życiowych, z jakimi w czasach Ch. borykało się społ. pol. Zwracał też uwagę na społ., nauk., pedagogiczne, polit. i narodowe znaczenie omawianych dzieł oraz ich siłę oddziaływania na następne pokolenia czytelników.

Badacze dorobku Ch. podkreślają, że wykazywał się on głęboką znajomością psychologii zarówno w opisywaniu motywów, które skłoniły analizowanego pisarza do podjęcia jakiejś problematyki, jak też i w sposobie przekazywania wiedzy o dziejach literatury swoim czytelnikom. Wydarzenia opisywane w tekstach literackich interpretował odwołując się do wiedzy pozaźródłowej i badań o charakterze interdyscyplinarnym. Nie obciążał podręcznika zbyt dużą ilością faktów i zbytecznymi datami oraz szczegółami. Doceniając wartość metody poglądowej w nauczaniu prezentował w swoim podręczniku najbardziej reprezentatywne wątki omawianych utworów.

W swoich dziełach Ch. posługiwał się zarówno stylem nauk., jak i popularno-nauk., który wykorzystywał często. Ostatni z wymienionych cechował się dużą różnorodnością budowy zdań, a pojęcia nauk. zastępowane są w nim opisem wyrażonym w postaci porównań. Często używał zdań pytających i wykrzyknikowych, chociaż posługiwał się też składnią sprawozdawczo – narracyjną, zwłaszcza w partiach opisowych swoich książek. Ulubioną figurą stylistyczną używaną przez Ch. był polisyndeton (połączenie kilku zdań lub ich członów tym samym spójnikiem); stosował również powtórzenia (dwukrotne lub wielokrotne powtórzenie tego samego wyrazu lub ich zespołu w zdaniu mające na celu m. in. spotęgowanie emocjonalnego wrażenia odbiorcy), parentezę (wprowadzanie nowego elementu niemieszczącego się w gł. wypowiedzi, lecz mającego istotne znaczenie dla zrozumienia tekstu w nawiasach), inwersję (tzw. szyk przestawny), paralelizm syntaktyczny (w tym przede wszystkim anaforę). W analizach historycznoliterackich wprowadzał do swych dzieł słownictwo z różnych dziedzin wiedzy: literatury, poetyki, językoznawstwa, religii, psychologii, historii, filozofii, etyki, estetyki. Stosował również środki stylistyczne właściwe dla prozy artystycznej: metonimię, personifikację, peryfrazę, hiperbolę, epitety, porównania, zwroty językowe pochodzące z różnych epok.

Znawcy literaturoznawstwa pol. zwracają uwagę na to, że Ch. preferował przede wszystkim pisanie esejów historycznoliterackich, zwanych przez niego szkicami, unikał obszernych rozpraw. Nie znosił zbyt długich wywodów, natomiast chętnie podejmował się napisania krótkich artykułów o syntetycznym charakterze. Z wielką przyjemnością i zaangażowaniem pisał recenzje, w których ujawniał wszechstronną wiedzę, erudycję, postawę moralną i obywatelską troskę o rzetelność badań naukowych. Polemizował także bardzo chętnie z autorami, którym wytykał liczne błędy interpretacyjne, nieznajomość źródeł lub ich nazbyt pobieżną analizę (przykładem może być tutaj recenzja książki Teoria literatury Bronisława Grabowskiego czy pracy Z roku Mickiewiczowskiego Marii Konopnickiej). Oceny pozytywne recenzowanych przezeń prac były bardzo często lakoniczne (taka była recenzja książki Alfreda Szczepańskiego o Julianie Klaczce), chociaż niekiedy z dużym entuzjazmem wypowiadał się o rzetelnie dokonanych analizach (przykładem jest recenzja książki Antoniego Ryniewicza Listy Ignacego Krasickiego).

Ch. pisał recenzje wydawanych w jego czasach podręczników szk. do nauczania dziejów literatury pol. oraz poradników dla nauczycieli tego przedmiotu, w tym m. in. autorstwa Jadwigi Chrząszczewskiej i Jadwigi Warnkówny Rok czytania, Kazimierza Króla i Jana Nitowskiego Podręcznik do nauki literatury polskiej, Witolda Koszutskiego Krótki zarys dziejów literatury polskiej, Antoniego Mazanowskiego Uwagi o nauce literatury polskiej w szkole średniej. Omawiał także szczegółowe monografie i rozprawy Józefa Tretiaka, Stefana Dembego, Bronisława Grabowskiego, Stefana Gębarskiego, Władysława Bełzy, Józefa Kallenbacha, Henryka Gallego, Ferdynanda Hoesicka, Stanisława Tarnowskiego, Edwarda Porębowicza i in. Opinie jego o dziełach różnych autorów były zróżnicowane; bardzo często Ch. ganił autorów za powierzchowność zawartych w nich treści, złą kompozycję wydawanych książek, nieudolność w prezentowaniu ważnych zagadnień i nieumiejętność właściwego wyciągania wniosków. Niektóre z nich jednak oceniał jako wspaniałe, dobre i wartościowe poznawczo.

Chętnie podejmował się też pisania przedmów i wstępów do książek, które uznawał za szczególnie wartościowe. Zawarte są one m. in. w dziełach Oswalda Balzera Przygodne słowa, Cecylii Niewiadomskiej Z pieśni naszych, Augusta Kreczmara Poezje pośmiertne, Piotra Skargi Kazania sejmowe, Antoniego Gustawa Bema Studia i szkice literackie, Konstantego Wojciechowskiego Dzieje literatury polskiej, Stanisława Pigonia Do podstaw wychowania narodowego, Kazimierza Brodzińskiego Mowy i pisma patriotyczne, Kornela Ujejskiego Wybór pism, Narcyzy Żmichowskiej Wybór pism. We wstępach do dzieł różnych autorów zawierał nie tylko informacje o treści wydawanej publikacji , ale także własne refleksje i uwagi, m. in. o konieczności ukazywania współzależności pomiędzy kulturą duchową i poziomem moralności pisarzy, o roli poezji jako łącznika pomiędzy dawną tradycją a współczesnością, o pożytkach wynikających z popularyzowania wiedzy o literaturze i historii.

Dorobek Ch. w zakresie historii literatury doczekał się licznych pozytywnych ocen, w tym też wychodzących spod pióra znanych i cieszących się dużym autorytetem badaczy: Aleksandra Brücknera, Konstantego Wojciechowskiego, Stanisława Tarnowskiego, Elizy Orzeszkowej, a także wielu jego uczniów i naśladowców żyjących w późniejszych czasach. Ch. cieszył się bardzo dużym autorytetem jako uczony, popularyzator pol. literatury i wychowawca. Jego uczniami byli m. in.: Franciszek Bielak, Wacław Borowy, Roman Brandstaetter, Jan Stanisław Bystroń, Kazimierz Chodynicki, Wincenty Danek, Maria Dłuska, Zenon Klemensiewicz, Julian Krzyżanowski, Tadeusz Lehr-Spławiński, Tadeusz Mikulski, Stanisław Pigoń, Roman Pollak, Mieczysław Rulikowski, Bogdan Suchodolski, Jan Sztaudynger, Kazimierz Wyka.

Ch. był wielokrotnie za swoją działalność nauk. i pisarską oraz wychowawczą nagradzany. W 1918 r. otrzymał tytuł dr. honoris causa UJ, a w 1938 r. ten sam tytuł nadał mu Uniw. Poznański. Otrzymał następujące odznaczenia: Krzyż Komandorski OPP (1923), Złoty Krzyż Zasługi (1924), Złoty Wawrzyn Akademicki Pol. Akad. Literatury (1937).

6 XI 1939 został aresztowany w Kr. i wraz dużą grupą prof. wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu pod Berlinem. Tam też zm. na zapalenie płuc 19 I 1940. Pochowany na Cm. Rakowickim w Kr. (kw. XIa, rząd północny).


Ignacemu Chrzanowskiemu uczniowie lubliniacy 1910-25
, L. 1926; Prace historyczno-literackie. Księga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kr. 1936; Nowak-Dłużniewski J., Ignacy Chrzanowski jakiego pamiętam, [w:] Z historii polskiej literatury i kultury, W. 1967, s. 215-39; Szmydtowa Z., Ignacy Chrzanowski, [w:] Studia i portrety, W. 1969, s. 394-406; Kondyjowska E., Chrzanowski Ignacy, [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, T. I., W. 1984; Nowak Z. J., Ignacy Chrzanowski jako nauczyciel akademicki, „Przegląd Humanistyczny” 1986, nr 5-6, s. 153-55; Keiling J., Ignacy Chrzanowski. Historia, naród, kultura, Gd. 1991; Łojek M., Ignacy Chrzanowski jako badacz literatury i profesor, t. I-II, Bydgoszcz 1991; Wyka M., Ignacy  Chrzanowski (1866-1940), [w:] Złota księga Wydz. Filologicznego, Kr. 2001, s. 187-92; Nowak Z. J., Wstęp, [w:] Chrzanowski I., Pisma wybrane, Kr. 2003, s. 5-57; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Ignacy_Chrzanowski.jpg; dostęp 25.04.2021].


(autor Ryszard POLAK)

* Korekta miejsca urodzenia na podstawie uwag Tomasza Dobrowolskiego
.