Ur. 29 V w S. w rodzinie ziemiańskiej; o. Stanisław był urzędnikiem TKZ w S., m. Apolonia pochodziła z rodziny Freytagów. W I. 1887-1888 uczył się w pryw. progim. Tuza. Nast. uczęszczał do gim. ros. w S., które uk. w 1897 ze złotym medalem. Działał w tajnej PMS. Podjął nast. studia na Wydz. Fiz.-Matem. UW, a w 1898 przeniósł się na Wydz. Inż.-Bud. W-skiego Inst. Polit. im. Cara Mikołaja II (PW), gdzie w 1903 uzyskał dyplom inż. budowlanego I st. za pracę o wodociągach i kanalizacji (obroniona z odznaczeniem). W czasie studiów aktywnie działał w kole samokształceniowym; był założ. tajnego Zjedn. Studentów PW, a w 1. 1900-1901 jego prezesem; był także czł. Zarz. Gł. tajnego TON oraz Tow. Opieki nad Unitami. Organizował i prowadził tajną oświatę na ·Podl. w ramach PMS.
Pracę zaw. rozp. jako hydrotechnik w W-skim Okr. Komunikacyjnym uczestnicząc w wykonaniu projektu regulacji Wisły od ujścia Narwi do W. W II 1905 wyjechał do Kr., gdzie pracował w Krajowym Biurze Melioracyjnym. Podjął tam studia roln. na UJ. W 1906 utworzył Biuro Melioracyjne „Inżynierowie S. Turczynowicz, A. Ponikowski i S-ka", którego był kierownikiem. Opracowywało ono plan melioracji dóbr Radziwiłłów w Nieświeżu, Horyniu i in. maj. 1X 1910 został okr. inż. hydrotechnikiem dla płn. gub. Król. Pol. z siedzibą w Suwałkach. Oprac. plan melioracji w gub. suwalskiej, ale z powodu braku zainteresowania nim władz carskich 1 I 1911 zrezygnował ze stanowiska. W 1. 1911-1913 pracował w Oddz. Melioracji Roln. Min. Roln. w W., gdzie działało jego Biuro Melioracyjne. W 1908-1910 wykładał meliorację rolną w Szk. Edwarda Ronfalera, a w 1. 1911-1917 miernictwo i meliorację na Kursach Przem. Roln. przy Muz. Przemysłu i Roln., zaś w 1. 1913-1916 na Kursach Ogrodniczych Tow. Kursów Nauk.
Od 1915 związał się z PW i brał udział w jej organizacji jako czł. Komisji Stabilizacyjnej. W 1916 objął Katedrę Miernictwa, w 1917 był dziekanem Wydz. Inż. Roln. Kontynuował swoją działalność społ.-polit. w ramach ruchu narodowego. Jako czł. od 1898 Koła Braterskiego „Zet" wstępując do LN, reprezentował ją w Zjedn. Studentów PW. W 1911 wystąpił z LN i utworzył z secesji w 1914 Pol. Zjedn. Narodowe, które w 1915 r. weszło do Ligi Państwowości Pol. Działał także w Komitecie Pomocy dla Galicji, Pol. Tow. Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny, a od 1916 w RGO w W. W okresie okupacji niem. 1915-1918 działał w Komitecie Obywatelskim m. W-wy pracując w Wydz. Oświaty, kierowanym przez J. Mikułowskiego-Pomorskiego, którego był sekr. Był także czł. RM W. W utworzonym 7 XII 1917 rządzie Rady Regencyjnej Jana Kucharzewskiego został min. wyznań relig. i oświecenia publicznego. Funkcję tę pełnił w dwu nast. rządach RR - premierów J. K. Steczkowskiego i J. Świerzyńskiego. W okresie 11 II - 4 IV 1918 był tymczasowym kierownikiem rządu; 28 II 1918 wyraził zgodę na utworzenie Wydz. Teol. UW. We IX 1918 doprowadził do upaństwowienia gim. siedleckiego i nadał mu im. Hetm. Stanisława Żółkiewskiego. Dużą wagę przywiązywał do odbudowy państwa złożonego z trzech b. zaborów, poprzez stworzenie jednolitego systemu oświaty. Po ustąpieniu z rządu w 1919 działał w Klubie Społ.-Polit. (1919) i Zw. Demokracji (1920). Był od 1919 dyr. Oddz. W-skiego Pol. Tow. Budowlanego, które prowadziło duże inwestycje (w 1925 przeniesione z Lw. do W.). PTB budowało most średnicowy w W., akademik na pl. Narutowicza, Fabrykę Broni w Radomiu, kolej na Górnym Śląsku, Dworzec Gł. w W. Zostało zlikwidowane w czasie wielkiego kryzysu w 1930. 3 IV 1919 został prof. zw. miernictwa na Wydz. Inż. Wodnej PW i był współorganizatorem w 1921Wydz. Mierniczego. W VII 1921wybrano go na rektora PW, składającej się wówczas z 4 wydz.; uzyskał 15 na 22 głosy elektorskie. Z funkcji tej zrezygnował 19 IX 1921 gdy został premierem centrowego rządu pozaparlamentarnego (po upadku rządu W. Witosa). Podkreślano wówczas jego optymizm, zdolności organizacyjne: „[...] charakter nieskazitelny. Gorące uczucia patriotyczne. Wysoka wiedza. Wykwintna uprzejmość w obejściu. Jako pierwszy min. oświaty odrodzonej Rzeczypospolitej wykazał niepospolity dar organizacyjny. To on położył kamienie węgielne pod unarodowione szkolnictwo [...]" (tyg. „Światło"). W rządzie sprawował także stanowisko min. w MWRiOP. Nie mogąc przełamać oporów w sprawie Wileńszczyzny (obóz narodowy chciał utworzyć kolejne województwo polskie a rząd i J. Piłsudski - uznać autonomię) 5 III 1922 podał się do dymisji, jednak wobec kryzysu rządowego Naczelnik Państwa J. Piłsudski mianował go ponownie 10 III premierem nowego rządu, gdzie również kierował MWRiOP. Był to także rząd pozaparlamentarny, zdymisjonowany przed wyborami 1922 przez J. Piłsudskiego. Odmawiała mu początkowo poparcia endecja, ale wsparła w próbie trzeciej misji tworzenia rządu. Próby tej jednak już nie podjął - nie chciał bowiem walczyć z J. Piłsudskim, który miał wówczas inne koncepcje rządowe. P. był zwolennikiem programu Centrum, spokoju w odbudowie kraju, wzmocnienia państwa. Liczył na poparcie inteligencji, mieszczaństwa i chłopów. W wyborach do Sejmu 5 XI 1922 startował w Polskiego Centrum, ale nie został posłem, uzyskując w okr. siedleckim 3569 głosów.
W 1923 wspólnie z dr inż. S. Rosenwerthem zainicjował utworzenie s-ki Podl. Wytwórnia Samolotów w B.Podl. Był czł. Zarz. S-ki w W. przy ul. Krakowskie Przedmieście 7 i odegrał ważną rolę w realizacji planu budowy fabryki. Został rektorem PW na kadencję 1923/1924 (studiowało wówczas 4336 studentów). Za jego kadencji uczczono uroczyście na PW 150-lecie utworzenie KEN. W I. 1924-1926 był prorektorem, 1937-1939 dziekanem Wydz. Inż. Od 1922 był kuratorem kat. org. „Juventus Christiana", od 1923 - Tow. Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów, od 1932 chóru studenckiego „Amtorosianum", czł. Fundacji im. Sułkowskiego (1924-1931), prezesem Komit. Muz. Przemysłu i Roln. (1925-1939, 1945-1949), LOPP, Komit. Budowy Pomnika Chopina (odsłonięty 14 XI 1926 w W.), czł. Komit. Hon. i Pol. Kongresu Inż. we Lw. (1937), prezesem Tow. Edukacji Narodowej.
Był stale związany z S., utrzymywał kontakty z lokalnymi władzami, naucz., działaczami oświat. i kult. Uczestniczył w zjazdach absolwentów gim., które uk., m.in. odsłonił w 1925 pomnik powstańców 1863 w S., w 1918 ofiarował miastu (kupioną) bibliotekę, która stała się początkiem Bibl. Miejs., ufundował dzwon do Starego Kościoła, wspierał rozwój oświat. i kult. regionu. Po zamachu majowym 1926 J. Piłsudskiego wydawał pismo „Ster", związał się ze PSChD, był czł. Rady Nacz. (1927-1934) i z jej ramienia posłem, przewodn. Klubu (1930-1935), czł. RM W. (1927- 1928). Po secesji do sanacji części posłów, w marcu 1935 zrezygnował z mandatu, a w 1937 z grupą profesorów, m.in.: F. Bujakiem, K. Bartlem, S. Estraicherem, S. Grabskim, złożył memoriał w sprawie chłopskiej, żądając amnestii dla skazanych wyrokiem w procesie brzeskim. Był miłośnikiem muzyki (o. i m. śpiewali, o. grał w orkiestrach siedleckich), współzał. na PW w 1899 chóru „Pieśń"; grał na wiolonczeli w orkiestrze. W 1926 został prezesem R Nacz. Zjednoczenia Pol. Zw. Śpiewaczych i Muzycznych, współpracował z chórami polonijnymi.
W czasie oblężenia W. we IX 1939 zabezpieczał resztki zniszczonej Katedry Miernictwa PW. W 1. okupacji prowadził tajne naucz. na Wydz. Architektury PW, ucząc także w 1. 1940-1942 w Państwowej Szk. Budownictwa II st. prof. Edwarda Warchałowskiego. Brał udział jako ekspert w tajnych pracach planistycznych Delegatury RP na Kraj nad odbudową szkolnictwa wyższego po wojnie. W czasie powstania mieszkając na Żoliborzu został z dwoma innymi osobami wysłany przez Niemców do d-cy ppłk. M. Niedzielskiego „Żywiciela" z propozycją kapitulacji. Po powstaniu wywieziony do obozu w Pruszkowie, nast. dostał się do Kr. Po wyzwoleniu udał się do L., gdzie z ramienia PKWN inż. W. Kuczewski - mianowany p.o. rektora PW zaproponował mu funkcję prorektora, czemu odmówił. Odbudowywał PW, której został 1 VI 1945 p.o. rektorem, przenosząc stopniowo uczelnię z L. do W. Funkcję rektora sprawował do 1 X 1945, traktując uczelnię w L. jako filię centrali warszawskiej. Kierował Katedrą Miernictwa, był senatorem PW w 1. 1945-1946, i dyr. inżynierskich Tech. Kursów Kolejowych. Zm. 27 XII 1949, jest pochowany na Cm. Powązkowskim. Miał 4 c. i 3 s. z ż. Karoliną z Opolskich. Odznaczony Krzyżem Niepodległości i Wielką Wstęgą Orderu I kl. Polonia Rastituta (3 V 1923). Jego im. nazwano ul. na Siekierkach w W. oraz rondo w S.
PSB, t. XXVII, s. 498-501 (S. Konarski); Encyklopedia historii II RP, (R. Świątek); Księga pamiątkowa siedlczan, s. 17-477; J. Piłatowicz, Poczet rektorów. Tradycja i wspólczesność Politechniki Warszawskiej 1826-2001, W. 2001, s. 63-75; tenże, Profesorow ie PW w dwudziestoleciu międzywojennym; Siedlce 1448-1995, s. 319-320; fot. [https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Antoni_Ponikowski.jpg; dostęp 30.04.2021].
(autor Piotr MATUSAK) [†]